Καρλ Γιουνγκ: «Το αρχέτυπο του ολοκληρωτισμού» (Μέρος Α')

 Α΄ ΜΕΡΟΣ:

 Carl Yung «Το αρχέτυπο του ολοκληρωτισμού» Εκδ. Αθήνα 1972

-Το παράδειγμα της ναζιστικής Γερμανίας

Έννοιες των προηγούμενων ενοτήτων:

Η πιο σημαντική ανακάλυψη του Καρλ Γιουνγκ είναι το συλλογικό ασυνείδητο, δηλαδή εκείνη η περιοχή της ψυχής που είναι άπειρα αρχαιότερη από την προσωπική ζωή του ατόμου».

Το Συλλογικό ασυνείδητο, είναι ένα δομικό στρώμα της ανθρώπινης ψυχής, κάτω από το ατομικό ασυνείδητο, που περιέχει ξεχωριστά, κληρονομικά στοιχεία, Περιέχει ολόκληρη την πνευματική κληρονομιά της εξέλιξης της ανθρωπότητας, αναγεννημένη στη δομή του εγκεφάλου κάθε ατόμου.

            Είναι το αρχέγονο στοιχείο, το απόθεμα των μύθων, των προτύπων, των προπατορικών εικόνων και ιδεών της ανθρωπότητας. Πρόκειται για τις κληροδοτημένες δυνατότητες της ανθρώπινης φαντασίας από τότε που υπάρχει ο άνθρωπος. Από το συλλογικό ασυνείδητο, ο άνθρωπος αντλεί εικόνες, ιδέες, τάσεις, συναισθήματα, πολλά από τα οποία μεταφέρονται μέσω των ονείρων. Τα όνειρα είναι ο μαντατοφόρος του ασυνείδητου. Επίσης τα όνειρα ως προηθικά, δηλαδή ως προϋπάρχοντα του ηθικού κώδικα, δεν υπόκεινται σε καμία λογοκρισία. Μέσω της ερμηνείας των ονείρων, καθώς και τη συμπτωματολογία των νευρώσεων που προέρχονται από τη σύγκρουση συνειδητού-ασυνείδητου, βοηθούμαστε στην πορεία της εξατομίκευσης, δηλαδή της πνευματικής εκείνης πορείας που μας οδηγεί αφενός στη βαθιά γνώση της ύπαρξης, αφετέρου στην αποτροπή των αρνητικών επιδράσεων των σκοτεινών δυνάμεων της φύσης μας.

Σύμφωνα με τον Carl Jung, το συλλογικό ασυνείδητο περιέχει αρχέτυπα, παγκόσμιες νοητικές "προδιαθέσεις" μη βασισμένες στην εμπειρία. Είναι μύθοι, πρότυπα, μοντέλα, συλλογικές αναπαραστάσεις μορφών., προϋπάρχουσες οικουμενικές παραστάσεις που ενεργοποιούν τους νοητικούς μηχανισμούς. Για παράδειγμα, ένα βασικό αρχέτυπο είναι η μορφή της Μητέρας-Τροφού, που υπάρχει στο νεογέννητο μωρό και που ενεργοποιείται με το θηλασμό.

Όπως και οι μορφές του Πλάτωνα (είδη), τ' αρχέτυπα δεν έχουν την προέλευση τους στον κόσμο των αισθήσεων, αλλά υπάρχουν ξέχωρα και γίνονται γνωστά κατ' ευθείαν στο νου. Αντίθετα όμως με τον Πλάτωνα, ο Γιουνγκ πίστευε πως τ' αρχέτυπα αναδύονται αυθόρμητα στο νου, ειδικά σε καταστάσεις κρίσεων. Ο Γιουνγκ μας αναγκάζει να συνειδητοποιήσουμε πράγματα, φαινόμενα και καταστάσεις που προέρχονται από τα ίδια απρόσωπα βάθη μας και προβάλλονται ασυνείδητα στον εξωτερικό κόσμο ως αντικειμενικά γεγονότα.

Ένα από τα βασικά στοιχεία που προβάλλονται στον εξωτερικό κόσμο είναι η «σκιά», όρος που περιλαμβάνει όλα εκείνα τα στοιχεία της ύπαρξής μας που αρνούμαστε, που δε θα θέλαμε να έχουμε ούτε να είμαστε. Ανακαλύπτοντας τη «σκιά» ,τη σκοτεινή πλευρά του εαυτού μας και τον ασυνείδητο μηχανισμό προβολής της στον εξωτερικό κόσμο, γνωρίζοντας τα σύμβολα των περιεχομένων και των τάσεων που κρύβονται στην ατομική και συλλογική περιοχή, ο Γιουνγκ μπορούσε να διαγνώσει όχι μόνο τι συμβαίνει στο άτομο, αλλά και τι συμβαίνει στην ανθρωπότητα ή σε ένα τμήμα της υφηλίου.

Ο δρόμος προς την αναγνώριση της «σκιάς μας» είναι δύσβατος και οδυνηρός. Είναι μια εναγώνια πάλη με τις σκοτεινές δυνάμεις, η εξημέρωση των οποίων θα μας οδηγήσει στη συνειδητότητα. Αναγνωρίζοντας κι εξημερώνοντας τις αρνητικές πλευρές της φύσης μας, καθαρίζοντας το τοπίο μέσα μας με την εξατομίκευση, όντας σε μια συνεχή διαλεκτική σχέση με τον εαυτό μας, φτάνουμε σε έναν άγνωστο αγγελικό κόσμο, τον οποίο αποκαλύπτουμε, απελευθερώνουμε και κατακτούμε την πληρότητα και την ψυχική ισορροπία.

Ο μηχανισμός του ολοκληρωτισμού: Η τάση για κυριαρχία και η απουσία συνειδητότητας

Σύμφωνα με τον Γιουγκ, κάθε τάση του συνειδητού, έχει το αντίβαρό της, το αντιστάθμισμά της στο ασυνείδητο. Για παράδειγμα, το λογικό αντίβαρο της αγάπης είναι το μίσος, το λογικό αντίβαρο του έρωτα, είναι η δυσπιστία και η ορμή της επιβολής. Το λογικό αντίβαρο του χάους είναι η τάξη. Αυτό που θα πρέπει να τονίσουμε όμως είναι ότι για να προκληθεί μια αντισταθμιστική κίνηση από το ασυνείδητο, θα πρέπει η συνειδητή στάση να μην είναι σωστή. Να σφάλλει. Κάτι θα πρέπει  να λείπει ή να είναι υπερβολικό, γιατί μόνο μια συνειδητότητα που σφάλλει, μπορεί να προκαλέσει μια αντι-κίνηση από το ασυνείδητο. Κατά τον Γιουνγκ «Τα ελαττώματα της εποχής μας τα μελετούμε μόνο από το είδος της αντίδρασης που προκαλούν στο ασυνείδητο» Η άνοδος και η εδραίωση του ολοκληρωτισμού και  η δεύτερη παγκόσμια καταστροφή ήταν ακριβώς η καταστροφική συνέπεια της αντισταθμιστικής κίνησης του ασυνείδητου απέναντι σε μια συνειδητή κατάσταση χάους, φόβου, ανασφάλειας, δηλαδή μιας συνειδητής κατάστασης σε υπερβολή, ενός σφάλματος του συνειδητού.

Ο ολοκληρωτισμός είναι ένα από τα συμπτώματα της προβολής της «σκιάς» μας στο συνάνθρωπο, σε ένα έθνος, σε μία φυλή, σε μία πολιτική ή θρησκευτική άποψη. Η σκιά είναι διαποτισμένη με την ορμή της επιβολής. Αυτή η σκοτεινή πλευρά γεμάτη αφιλτράριστα και μη επεξεργασμένα ένστικτα και συναισθήματα είναι σαν ένα τέρας που διψάει για εξουσία. Ο ολοκληρωτισμός έχει πολλές μορφές. Προτού εξαπλωθεί έξω, εδρεύει μέσα μας.

Είπαμε πως όταν ένας άνθρωπος ή ένα έθνος αρχίζει να νιώθει περίεργες δυνάμεις να κινούνται μέσα του, θα πρέπει να καταλάβει ότι καλείται από το ασυνείδητο να τις κάνει συνειδητές. Κάνω συνειδητό κάτι όμως σημαίνει ότι το εξατομικεύω, του δίνω τη σφραγίδα της ατομικότητας, αφαιρώντας του την αγελαία συλλογικότητα, που ενεργεί τυφλά και αυθαίρετα, αγνοώντας τη συνειδητή τάξη.

Αυτό ακριβώς ήταν που δε συνέβη στη ναζιστική Γερμανία.

Η Γερμανία λίγο πριν τον Β΄Παγκόσμιο Πόλεμο-Το υπόβαθρο του ναζισμού.

1.Τα αρχέτυπα της βίας

Η απουσία συνειδητότητας, ήταν αυτή που οδήγησε τη Γερμανία στη δική της καταστροφή και στην ταλαιπωρία τόσων άλλων εθνών. Μετά την καταστροφή οι άνθρωποι κατάλαβαν ότι το μόνο που θα μπορούσε να αποτρέψει τη λαίλαπα είναι  η ψυχολογία ή καλύτερα μια ψυχολογική προειδοποίηση για την έκρηξη αυτών των καταστρεπτικών δυνάμεων και γι’ αυτό έστρεψαν τα βέλη τους ενάντια στον Γιουνγκ, ζητώντας του ευθύνες γιατί δεν είχε κρούσει τον κώδωνα του κινδύνου, γεγονός που δεν ισχύει, γιατί υπήρξε μια σειρά από πολλές δημοσιεύσεις και άρθρα που ο ίδιος έγραψε.

            Στο άρθρο του με τίτλο «Βόταν» έναν αρχαίο θεό των Γερμανών, το θεό της καταιγίδας και της φρενίτιδας, αναφέρεται στην  προσωποποίηση μιας μη συνειδητής συλλογικής δύναμης που άρχισε να κινείται στα βάθη της Γερμανικής ψυχής πριν τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, ζητώντας συνειδητή αναγνώριση και αφομοίωση από το κάθε άτομο. Σύμφωνα με τον κανόνα, αυτές οι δυνάμεις έκλιναν προς το να αντισταθμίσουν κάποια συνειδητή τάση.

Από το 1918 ακόμη ο Γιουνγκ είχε ανακαλύψει μια διαταραχή του συλλογικού ασυνείδητου μόνο στους Γερμανούς ασθενείς του. Παρατήρησε αρχέτυπα βίας, ωμότητας και πρωτογονισμού. Όταν αυτά τα σύμβολα εμφανιστούν σε πολλά άτομα, αυτά τα άτομα συνδέονται ανάμεσά τους με μια μαγνητική δύναμη και γίνονται όχλος.

Λέει χαρακτηριστικά:

«Η άνοδος των πρωτόγονων δυνάμεων ήταν πάνω κάτω γενική κι όχι μόνο ένα Τευτονικό φαινόμενο, απλά η Γερμανική νοοτροπία είναι πιο δεκτική στην ομαδική ψυχολογία. Η Γερμανία θα ήταν το πρώτο θύμα ανάμεσα στα Δυτικά έθνη, θύμα μιας ομαδικής κίνησης που την προκάλεσε ένα ξέσπασμα δυνάμεων του ασυνείδητου, έτοιμων να καταλύσουν κάθε ηθικό φραγμό.»

2. Οι κοινωνικές συνθήκες στη Γερμανία

Η άνοδος των πρωτόγονων δυνάμεων στη Γερμανία που ήδη είχε αποδεσμεύσει ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος, ενισχύθηκε από τους εξωτερικούς παράγοντες της αστυφιλίας και της βιομηχανοποίησης, αφού μεγάλες μάζες πληθυσμού ξεριζώθηκαν και συγκεντρώθηκαν στα μεγάλα αστικά κέντρα. Κι αυτή η νέα μορφή ύπαρξης με την ομαδική της ψυχολογία και την ομαδική της εξάρτηση από τις διακυμάνσεις της αγοράς και των ημερομισθίων δημιούργησε ένα άτομο ασταθές, ανασφαλές και δεκτικό στην υποβολή.

Η ζωή των ατόμων αποσυνδέθηκε από τους φυσικούς νόμους κι εξαρτήθηκε από τους μεγιστάνες της βιομηχανίας. Οι εργαζόμενοι ήταν πλέον έρμαια των εμπορικών αλλαγών που δεν μπορούσαν να ελέγξουν.

Η ηθική και πολιτική εκπαίδευση, είχε διαποτίσει τους Γερμανούς με ένα πνεύμα παθητικής υπακοής και το ατομικό αίσθημα ευθύνης είχε παραμεριστεί, δίνοντας τη θέση του σε μια περίεργη αίσθηση  συλλογικού καθήκοντος. Ο Γιουνγκ το περιγράφει σαν «την  επανάσταση των ανίσχυρων και την απληστία των άπορων» που εξόρκιζε κατά κάποιον τρόπο την προσωπική αδυναμία και ανυπαρξία. Τα άτομα ήδη συνδεδεμένα με τη νέα νοητική κατάσταση, μέσα σε ένα φτωχό από αξίες περιβάλλον, με μια διανόηση υπέρμαχη του υλισμού και με μια εκκλησία μονοδιάστατα διαμαρτυρόμενη, δεν άργησαν να μετατραπούν σε όχλο

3. Η άνοδος του Αδόλφου Χίτλερ

Η νέα τάξη πραγμάτων για τους Γερμανούς ήταν ένα καθεστώς ατομικού μηδενισμού, ανασφάλειας και χαώδους αναρχίας. Ήταν φυσικό επόμενο σε όλη αυτή την υπερβολή, το ασυνείδητο να κάνει την αντισταθμιστική του κίνηση, ανακαλώντας το αρχέτυπο της τάξης. Και αυτό ακριβώς βρήκαν στο πρόσωπο του Αδόλφου Χίτλερ. Ο Χίτλερ αποτέλεσε για τους Γερμανούς το σύμβολο της τάξης και ταυτόχρονα ήταν η αντανάκλαση της «σκιάς» του καθενός.

Η ειρωνεία εδώ είναι ότι ο Χίτλερ στην πραγματικότητα, ήταν το πιο ακραίο θύμα αναρχίας και αχαλίνωτης πλεονεξίας. Ήταν «η προσωποποίηση όλων των κατωτεροτήτων του ανθρώπου, ανίκανος, απροσάρμοστος, ανεύθυνος, ψυχοπαθής, γεμάτος κενές παιδικές φαντασιώσεις αλλά προικισμένος με την οξύτατη διαίσθηση ενός αρουραίου ή ενός αλήτη»

Έτσι η χιονοστιβάδα συνέχισε να κατρακυλάει στη Γερμανία και δημιούργησε τον ηγέτη της, το όργανο που διάλεξαν οι Γερμανοί, για να συμπληρώσει την καταστροφή του έθνους. 

4. Τα «αν» της ιστορίας ( Στην ιστορία δεν υπάρχει «αν»)

Αν οι Γερμανοί  είχαν κάνει τον κόπο να συνειδητοποιήσουν αυτό το αρχέτυπο, θα αντιλαμβάνονταν ότι έκλειναν μέσα τους μια επικίνδυνη τάση για πόλεμο και παγκόσμια κυριαρχία και δε θα παρασύρονταν από κανέναν ηγέτη. Το κάθε άτομο θα πάλευε με αυτήν την τάση και θα την εξημέρωνε αντί να την εξαπολύσει στον κόσμο με όλη της την ασύνειδη βαρβαρότητα.

Αν ο κάθε Γερμανός είχε δει στον Χίτλερ τη δική του προσωπική σκιά, το δικό του χειρότερο κίνδυνο, αν είχε μάθει να χειρίζεται τη σκιά του δε θα είχε υποταχτεί στον Χίτλερ.

«Ο κόσμος δεν μπορεί να εδραιώσει μια κατάσταση τάξης παρά μόνο αν αναγνωρίσει τη σκιά του.»

 Μόνο τότε μπορεί να αποτρέψει τον ολοκληρωτισμό»

                                                                           Σίβυλλα

Προηγούμενο: 

Καρλ Γιουγκ: Η πάλη με τη «σκιά» μας

Επόμενο: 

Καρλ Γιουγκ: Το αρχέτυπο του ολοκληρωτισμού (μέρος Β')