Καρλ Γιουνγκ: «Το αρχέτυπο του ολοκληρωτισμού» (Μέρος B')

Β΄ΜΕΡΟΣ: 

Το αρχέτυπο του ολοκληρωτισμού και η «τέλεια δημοκρατία»

Της Σίβυλλας

Το βιβλίο αυτό είναι το ίδιο επίκαιρο σήμερα όσο ήταν και το 1945 γιατί, με αφορμή τα γερμανικά γεγονότα, ρίχνει φως σε καταστάσεις της ανθρώπινης ψυχής που είναι διαχρονικές και που δε θα πάψουν να είναι τέτοιες όσο η ανθρωπότητα, με αρχή φυσικά τον κάθε άνθρωπο, αποφεύγει να συνειδητοποιήσει το ίδιο τους το περιεχόμενο.

Έτσι ο καθένας μας θα είναι υπεύθυνος αν ξεσπάσει μία Τρίτη παγκόσμια καταστροφή. Έχει ο καθένας μας χρέος να συνειδητοποιήσει την ευθύνη του απέναντι στο σύνολο και να αρχίσει την πορεία της εξατομίκευσης.

Ο ολοκληρωτισμός είναι ένα από τα αποτελέσματα της έλλειψης συνειδητότητας και  σημαίνει σκλαβιά στο κράτος,  απώλεια της ατομικής αξίας και της ατομικής φωνής που δεν μπορεί να ακουστεί, καθώς  και μια κατάσταση εκτροχιασμού που θα είναι αναπόφευκτη και θα διαρκέσει πολύ. Ο ολοκληρωτισμός είναι το αποτέλεσμα της αντισταθμιστικής κίνησης του ασυνείδητου σε περιόδους κρίσης.

            Σε περιόδους κρίσης αναθέτουμε αυτό το καθήκον σε ηγέτες «σωτήρες», σε μοντέλα «ολοκληρωτικού κράτους», γιατί νιώθουμε την ανάγκη να  μεταθέσουμε την ατομική ευθύνη σε ένα ηγετικό σύμβολο, το οποίο σε πρώτη φάση δεν το επεξεργαζόμαστε συνειδητά. Ο φόβος δεν αφήνει χρόνο για κάτι τέτοιο. Έτσι γινόμαστε πολύ εύκολα έρμαια ενός τέτοιου οπορτουνιστή ηγέτη ή ενός τέτοιου καθεστώτος.

            Στη Γερμανία του Β΄Παγκοσμίου πολέμου η νοσηρή προσωπικότητα του Χίτλερ, συμπαρέσυρε έναν ολόκληρο στρατό κι έναν ολόκληρο λαό στον ανεμοστρόβιλο ενός μύθου: Του μύθου της ανωτερότητας της Άριας Φυλής και του ονείρου της κυριαρχίας της στον εξιδανικευμένο κόσμο του Γ΄Ράιχ.

Δημοκρατία: Ένας ήπιος εμφύλιος πόλεμος- Εσωτερική διαμάχη

            Η δημοκρατία για τον Γιουνγκ, είναι μια χρόνια κατάσταση ενός ήπιου εμφυλίου πολέμου. «Σε μια «τέλεια δημοκρατία» εξαντλούμε τα πολεμικά μας ένστικτα, με τη μορφή εσωτερικών ερίδων που τις ονομάζουμε «πολιτική ζωή». Πολεμούμε ο ένας τον άλλον, μέσα στα πλαίσια του νόμου και του συντάγματος. Είμαστε πολύ μακριά από την κατάσταση της ειρήνης αναμεταξύ μας, γιατί καταφέραμε να εσωστρέψουμε τον πόλεμο. Οι ειρηνικοί εξωτερικοί μας τρόποι απλά προστατεύουν την εσωτερική μας διαμάχη από τους ξένους παρείσακτους που ίσως μας ενοχλήσουν.

Δεν καταφέραμε όμως να εσωστρέψουμε τις πολιτικές μας εσωτερικές διαμάχες στους προσωπικούς μας εαυτούς. Εξακολουθούμε να έχουμε την ανθυγιεινή πεποίθηση ότι θα έπρεπε να είμαστε γαλήνιοι μέσα μας. Αν ο καθένας μας αναγνώριζε την προσωπική του «σκιά» και άρχιζε τον μόνο αγώνα που πραγματικά αξίζει, δηλαδή την πάλη ενάντια στην πανίσχυρη τάση για κυριαρχία, θα σταματούσε ακόμη και ο «εθνικός μας ήπιος πόλεμος».

            Η δημιουργία μιας ανεκτής απλά και όχι ιδανικής τάξης στην κοινωνία, οφείλεται ακριβώς σε αυτόν τον  αναμεταξύ μας πόλεμο. Ο Γιουνγκ λέει:

«Η τάξη μας θα ήταν τέλεια αν οι άνθρωποι μετέφεραν στον εαυτό τους  τη δίψα τους για πόλεμο»

Η δημοκρατία επομένως, προϋποθέτει μια εσωτερική διαμάχη, είτε ατομική είτε συλλογική, κι επιτυγχάνεται μόνο όταν οι άνθρωποι που συμμετέχουν σε αυτήν τη δημοκρατία, συνειδητοποιούν και αφομοιώνουν τους παράγοντες που συνιστούν την ειρήνη. Τότε είναι δυνατή η απόλυτη τάξη.

Σε συλλογικό επίπεδο, όταν μια δημοκρατία, δηλαδή μια εσωτερική διαμάχη, δέχεται εξωτερικές επεμβάσεις κι επιπλοκές, δεν μπορεί να ανταπεξέλθει. Δεν είναι δυνατόν ένας «ήπιος εσωτερικός εμφύλιος πόλεμος» να γίνεται σωστά όταν υπάρχει εξωτερική επίθεση.

Σε ατομικό επίπεδο, όταν κάποιο άτομο βρίσκεται σε εσωτερική διαμάχη, δηλαδή έχει σοβαρές διαφορές με τον εαυτό του, όταν συγκρούεται με το ασυνείδητο και τη «σκιά» του, τότε γίνεται φιλικός και φιλόξενος και δέχεται με ευγένεια τους συνανθρώπους του, κάνοντάς τους συμμάχους στην επίτευξη του σκοπού του, δηλαδή τη γαλήνη και την τάξη. Τότε νιώθει δυνατός και αποφεύγει τους ανθρώπους που θα τον βοηθούσαν να απαλλαγεί από τα βάσανά του. Και κάνει πολύ καλά, γιατί το ζητούμενο δεν είναι να απαλλαγεί από τα προβλήματά του αλλά να αποκτήσει πλήρη συνείδηση αυτών, ώστε να αρχίσει μια συνειδητή σύγκρουση με τον εαυτό του.

«Με αυτόν τον τρόπο το πρόβλημα γίνεται εστία ζωής»

Αν το πρόβλημα εξαφανιστεί από τον ψυχολογικό κατάλογο, παρουσιάζεται μεταμφιεσμένο σε έναν γείτονα, σε έναν εξωτερικό εχθρό, ξεσηκώνοντας μίσος, οργή κι επιθετικότητα.

Ο Γιουνγκ λέει ότι ο χειρότερος εχθρός μας είναι μέσα μας και σίγουρα από τη φράση του αυτή που φαίνεται χιλιοειπωμένη σε εμάς σήμερα, θα πρέπει να αφαιρεθεί η κοινοτυπία και αυτή να επενδυθεί με τη βαρύτητα των εκατοντάδων κλινικών μελετών του.

Ο ίδιος πιστεύει ότι «τα φιλοπόλεμα ένστικτα του ανθρώπου δεν ξεριζώνονται γι’ αυτό και μια κατάσταση απόλυτης ειρήνης δεν είναι εφικτή. Από την άλλη μεριά η ειρήνη τρέφει τον πόλεμο»

Επομένως η αληθινή δημοκρατία είναι μια «ψυχολογική οργάνωση που στηρίζεται στην ανθρώπινη φύση έτσι όπως ακριβώς είναι κι επιτρέπει τις προστριβές μέσα στα δικά της εθνικά πλαίσια. Η έντονη τάση που διακρίνει τις δημοκρατίες για εσωτερική διαμάχη είναι το μέσο που μπορεί να τις οδηγήσει στο μονοπάτι της μεγάλης ελπίδας.

Το Κράτος στον αντίποδα του ατόμου.

Ο Γιουνγκ φοβάται ότι αυτή η ελπίδα θα καθυστερήσει από δυνάμεις που ακόμα πιστεύουν στην αντίστροφη πορεία, δηλαδή στην καταστροφή του ατόμου και στην ενίσχυση του Κράτους. Η ποιότητα της κοινωνίας ή του Κράτους, βρίσκεται σε άμεση συνάρτηση με τη νοητική κατάσταση του ατόμου, αφού αποτελείται από άτομα και από οργανώσεις ατόμων.

Οι άνθρωποι πρέπει να πάψουν να χρησιμοποιούν τον όρο «Κράτος», σαν να είναι ένα «υπεράτομο» με ανεξάντλητες δυνάμεις και ανώτερη νοημοσύνη και θα πρέπει επίσης να σταματήσουν να περιμένουν από αυτό το Κράτος να πετύχει με ευκολία, αυτό που κανείς δε θα περίμενε από το άτομο.

Ο Γιουνκ  θεωρήθηκε «αιρετικός» στους επιστημονικούς κύκλους, όταν υποστήριξε πως το άτομο, όχι μόνο μέσα στις μάζες, αλλά και στις  ισχυρές κοινωνικές οργανώσεις, εξαφανίζεται ολοκληρωτικά, ρέπει προς την ομαδική ψυχολογία και από ένα σημείο και μετά γεννιούνται στο ασυνείδητό του απάνθρωπες δυνάμεις.

Κι όταν, όπως λέει «το προσκήνιο κατακλύζεται από δαίμονες του ολοκληρωτισμού, το μόνο που μπορεί πραγματικά να γίνει, είναι ένα βήμα προόδου στην ηθική φύση του ατόμου.

Επίλογος:

Διαβάζοντας τη θεωρία του Γιουνγκ, εγείρονται εύλογα μέσα μας κάποιοι προβληματισμοί, καθώς αυτόματα κάνουμε αναγωγή στη σύγχρονη εποχή και σε όσες συγκρούσεις βιώνουμε. Εσωτερικές κι εξωτερικές. Στο σήμερα λοιπόν και με τον τρέχοντα ηθικό κώδικα στο νου, διαπιστώνουμε καταστάσεις τόσο ατομικές όσο και συλλογικές και αναπόφευκτα ρίχνουμε μια κριτική ματιά στο Κράτος και την κοινωνία. Διαπιστώνουμε κάποιες αντιφάσεις: Από τη μια πλευρά έχουμε έξαρση του ατομισμού κι από την άλλη συντριβή της ανθρώπινης ατομικότητας μέσα στις πάσης φύσεως μάζες ( θύματα προπαγάνδας Μ.Μ.Ε, απρόσωπη, ανώνυμη μαζική συμμετοχή στο διαδίκτυο, παγκοσμιοποίηση).

Από τη μία πλευρά δημοκρατίες κι από την άλλη συγκεντρωτικές τάσεις στις εξουσίες, τάση να γίνει το κράτος αφέντης και την ίδια στιγμή το άτομο να χάνει σταδιακά την ιδιότητα του αφέντη του εαυτού του. Όσον αφορά τις ηθικές αξίες και το πώς αυτές αξιοποιούνται κι εφαρμόζονται από τις κοινωνίες, παρατηρούμε κι εδώ ένα δίπολο: Κοινωνίες με πολιτικές απαγορεύσεων και καταστολής που την ίδια στιγμή εντάσσουν στην κουλτούρα τους κώδικες οικειοποίησης, επιτρεπτικότητας και ανοχής ακραίων μορφών βίας, επιθετικότητας και ρατσισμού.

Η προβολή των ασυνείδητων συγκρούσεων και η στροφή των φιλοπόλεμων ενστίκτων προς τα έξω είναι σαφής, όπως σαφείς είναι και οι εσωτερικοί ήπιοι εμφύλιοι πόλεμοι που λαμβάνουν χώρα στις σημερινές δημοκρατίες, καθώς και σε συλλογικότητες και κοινωνικές οργανώσεις.

Από την άλλη υπάρχουν πάρα πολλές ,φωτισμένες, πνευματικές προσωπικότητες που θα άξιζε να ηγηθούν, όπως λέει ο Γιουνγκ. Η δύναμη ξεκινάει από το άτομο που εξελίσσεται σε δυνατή μονάδα. Οι δυνατές μονάδες συγκροτούν δυνατές συλλογικότητες, οι δυνατές συλλογικότητες συγκροτούν δυνατές κοινωνίες,οι δυνατές κοινωνίες εκλέγουν δυνατούς ηγέτες και τέλος οι δυνατοί ηγέτες δημιουργούν δυνατά κράτη.

Έχει άραγε υποταχτεί το άτομο στην αγελαία συλλογικότητα; Δεν μπορούμε να το απαντήσουμε εύκολα και γρήγορα. Ίσως και καθόλου. Η θεωρία του Γιουνγκ δεν είναι μια πολιτική θεωρία. Είναι μια ψυχαναλυτική θεωρία που ξεκινάει από τις άπειρες δυνατότητες του ατόμου, θετικές κι αρνητικές και βάσει αυτών, ανέλυσε το φαινόμενο του ολοκληρωτισμού. Ενδεχομένως η θεωρία του αυτή να μην έχει εφαρμογή στο σήμερα.

Είτε ασπαζόμαστε είτε όχι τις απόψεις του Γιουνγκ, μπορούμε να τις αξιοποιήσουμε ως εργαλείο προβληματισμού και ως τροφή για σκέψη για το ταξίδι προς την εξατομίκευση. Η καλύτερη αφετηρία είναι το εσωτερικό νοητικό και ψυχικό «τοπίο» του  κάθε ατόμου κι αν θέλουμε να γνωρίσουμε τη «σκιά» μας και να νικήσουμε το σκοτάδι, πρέπει να ξεκινήσουμε από αυτό που είναι φωτεινό μέσα μας.     

                                                                                                                                                                     

                                                                         Σίβυλλα                   

Προηγούμενο: 

«Το αρχέτυπο του ολοκληρωτισμού και το παράδειγμα της ναζιστικής Γερμανίας»