#53 Προς αναθεώρηση και η Συνθήκη του Μοντρέ;

 Προς αναθεώρηση και η Συνθήκη του Μοντρέ;

Τακτικισμοί και τυχοδιωκτισμοί σε ένα νέο διεθνές τοπίο

Του "Ιδεογράφου"

Η Συνθήκη του Μοντρέ το 1936 επιτρέπει στην Τουρκία να στρατιωτικοποιεί τα στενά που συνδέουν την Μαύρη Θάλασσα και το Αιγαίο, δηλαδή τα Δαρδανέλια, την Προποντίδα και τον Βόσπορο (όπως και στην Ελλάδα-αντίστοιχα-τη Λήμνο και τη Σαμοθράκη) και ορίζει το καθεστώς διέλευσης από αυτά: ανεμπόδιστη εμπορική ναυσιπλοΐα και υπό όρους η πολεμική. Πιο συγκεκριμένα, άφηνε το δικαίωμα στις παρευξείνιες χώρες (βασικά στην ΕΣΣΔ) να διέρχονται πολεμικά τους μέχρι 15.000 τόνων και συγκεκριμένου αριθμού, με προειδοποίηση μιας βδομάδας, και στις υπόλοιπες (Αγγλία, ΗΠΑ, Γαλλία κλπ) ακόμα λιγότερα και μικρότερα και με προειδοποίηση δυο βδομάδων. Υπάρχει ρητή αναφορά ολικής απαγόρευσης στα αεροπλανοφόρα. Η Συνθήκη του Μοντρέ όρισε άλλο καθεστώς στα στενά από την πλήρη αποστρατικοποίηση που προέβλεπε η Συνθήκη της Λωζάννης του 1923. 

Η υπογραφή της Συνθήκης (συμμετείχε και η Ελλάδα) ήταν βέβαια διπλωματική επιτυχία της Τουρκίας τότε, διότι ανακτούσε κυριαρχία σε σημαντικότατα από στρατηγικής άποψης εδάφη και νερά της. Ήταν όμως και της ΕΣΣΔ η οποία ανέπτυσσε εμπορικές επαφές μετά την τεράστια αγροτοβιομηχανική επιτυχία των πενταετών πλάνων και- επιπρόσθετα- δεν διατηρούσε ισχυρό πολεμικό στόλο, άρα οι περιορισμοί εμπόδιζαν βασικά αυτούς που την περικύκλωναν πολιτικά και οικονομικά. Συν το ότι έτσι κι αλλιώς η ΕΣΣΔ δεν παρέμβαινε άμεσα σε άλλες χώρες μακριά της. 

Η Αγγλία από την μεριά της, ο μεγαλύτερος τότε πολεμικός στόλος του κόσμου, δεν είδε αρχικά με καλό μάτι την νέα συνθήκη, όμως ως νικήτρια κι αυτή του Α' ΠΠ συνυπέγραψε αφενός διότι η κεμαλική Τουρκία (που αποκτούσε τον έλεγχο) ήταν στη σφαίρα επιρροής της κι αφετέρου διότι η Μαύρη Θάλασσα δεν ήταν "ενεργό" πεδίο ιμπεριαλιστικής αντιπαράθεσης- ήταν η Μεσόγειος, η οποία στεγανοποιούνταν έτσι απ' τα ανατολικά.

Η Συνθήκη αυτή πράγματι συνετέλεσε στο να γίνει η Μαύρη Θάλασσα μια σχετικά "ήρεμη" θάλασσα. Ακόμα και στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο η ένταση των μαχών εκεί ήταν πιο περιορισμένη- χαρακτηριστικά, οι γερμανοί έφεραν μόνο μικρό αριθμό υποβρυχίων σιδηροδρομικώς (μέσω Ρουμανίας) ή με ποταμόπλοια απ' τον Δούναβη για να αντιμετωπίσουν τον Κόκκινο στόλο που εφοδίαζε την ηρωϊκή Σεβαστούπολη. Σήμερα όμως δεν είναι έτσι τα πράγματα.

Τουρκία και Μαύρη Θάλασσα: νέα δεδομένα

Η Μαύρη Θάλασσα αποτελεί τη θάλασσα που βρέχει εδάφη όπου σήμερα εκτυλίσσονται συγκρούσεις μεγάλου γεωπολιτικού ενδιαφέροντος. Συγκεκριμένα: στην Ουκρανία και στον Καύκασο. Επίσης, από τον βυθό της σχεδιάζεται να περάσει ο αγωγός φυσικού αερίου Τουρκ-στρημ που θα συνδέει απευθείας τη Ρωσσία με την Τουρκία (δηλαδή θα παρακάμπτει την Ουκρανία) και θα αποτελεί τη νότια αρτηρία παροχής ενέργειας στις ευρωπαϊκές χώρες (η βόρεια θα είναι οι Νορντ-στρημ 1 και 2). Το ουκρανικό μέτωπο αντιπαράθεσης είναι μια βασική αιχμή του αμερικάνικου ιμπεριαλισμού στην κόντρα του με τον ρωσσικό. Ο Καύκασος επίσης, μόνο που εδώ, όπως είδαμε με την πρόσφατη σύγκρουση Αρμενίας-Αζερμπαϊτζάν, εμπλέκεται και η Τουρκία, η οποία βρέθηκε και ωφελημένη πολλαπλώς από την έκβαση του πολέμου: Εγκατέστησε φρουρές, αύξησε κατακόρυφα τις πωλήσεις οπλικών συστημάτων στους Αζέρους, αύξησε κατακόρυφα την πολιτική της επιρροή στην πετρελαιοπαραγωγό χώρα, ταπείνωσε μια γειτονική χώρα που οι σχέσεις τους κυμαίνονται εδώ και δεκαετίες από εχθρικές μέχρι ψυχρές. 

Το ειδικό βάρος της Τουρκίας είναι επίσης μια ειδοποιός διαφορά σε σχέση με την περίοδο 1936-2000. Η Τουρκία αποτελεί πλέον μια περιφερειακή δύναμη που διεκδικεί ενισχυμένη θέση στον ανταγωνισμό και πλέον δεν υπακούει πλήρως στους προστάτες που είχε παλιότερα (τις ΗΠΑ), αλλά ισορροπεί ανάμεσα στους ιμπεριαλιστές, προωθώντας και δικά της συμφέροντα, σε βαθμό μάλιστα που να συγκρούεται πότε με τον έναν πότε με τον άλλον. Οι νέες συνθήκες άνοιξαν λοιπόν για τον Ερντογάν το ζήτημα της αναθεώρησης της Συνθήκης του Μοντρέ.

Μια συνθήκη για να αναθεωρηθεί πρέπει συνυπογράψουν όσοι την υπέγραψαν τότε. Αυτό είναι πρακτικά αδύνατο. Για παράδειγμα, η Ρωσσία δεν θα δεχόταν ποτέ να αρθεί ο περιορισμός στα αεροπλανοφόρα, απ' την στιγμή που εκείνα είναι μια βασική δύναμη πολιτικοστρατιωτικής κρούσης των ΗΠΑ που η Ρωσσία δεν μπορεί να αποκτήσει. Οι δηλώσεις του Ερντογάν δεν διαβάζονται ως επιδίωξη αναθεώρησης, αλλά ως επιδίωξη π α ρ ά κ α μ ψ η ς. Με τρόπο τεχνικό· με την διάνοιξη ενός καναλιού στην Κωνσταντινούπολη, παράλληλα με τον Βόσπορο, όπου το καθεστώς διέλευσης θα ορίζεται από την Τουρκία και μόνον. Έτσι αυτή θα καθορίζει (λαμβάνοντας τα κατάλληλα ανταλλάγματα) την ναυτική υπεροχή ή όχι των (κυρίως) αμερικάνων στην Μαύρη Θάλασσα ή και την δική της, δεδομένου του μεγαλεπήβολου εξοπλιστικού προγράμματος που αυτήν την στιγμή τρέχει στη χώρα, απλά κλείνοντας το νέο κανάλι και αφήνοντας μόνο τον Βόσπορο ανοικτό με τους περιορισμούς του. Το λεγόμενο Κανάλ-Ισταμπούλ προβλέπεται να έχει και μεγάλα οικονομικά οφέλη για την Τουρκία, μια και θα απαιτούνται ναύλα για να διασχιστεί από εμπορικά πλοία που θα θέλουν να αποφύγουν την μεγάλη κίνηση στον Βόσπορο. Πρόκειται για φαραωνικό έργο που θα προσελκύσει και μεγάλες επενδύσεις (οι κινέζοι ήδη εκδηλώνουν ενδιαφέρουν). Τυπικά, αλλά και σε ένα μικρό βαθμό ουσιαστικά, είναι μια δικαιολογία αναθεώρησης, αφού η Τουρκία δεν κερδίζει οικονομικά από το υφιστάμενο καθεστώς των Στενών. Η συγκεκριμένη αποστροφή στις δημόσιες δηλώσεις του Ερντογάν είναι όμως παραπλανητική. Ουσία έχει το παρακάτω:

«Δεν έχουμε πρόθεση και δεν εργαζόμαστε για να εγκαταλείψουμε τη Συνθήκη του Μοντρέ προς το παρόν. Όμως, εάν μελλοντικά υπάρξουν και άλλες επιλογές, τότε θα ήμασταν έτοιμοι να επαναξιολογήσουμε τους όρους της σε ρεαλιστική βάση».

Αυτό το "προς το παρόν" είναι που κάνει την διαφορά, μια και η "εγκατάλειψη" δεν είναι εφικτή. Γεγονός είναι ότι η Τουρκία δείχνει να διεκδικεί ακόμα ενεργότερο γεωπολιτικό ρόλο με τις εκφρασμένες τούτες σκέψεις. Οι νέες σκέψεις του Ερντογάν δεν αποτελούν έκπληξη. Όλη όμως η τουρκική αστική τάξη συντάσσεται με τον αυτές; Όχι.

Η επιστολή των 103 απόστρατων ναυάρχων

Αυτό που ίσως αποτέλεσε μεγαλύτερη έκπληξη ήταν η επιστολή αντίθεσης στο σχέδιο ντε φάκτο αναθεώρησης της Συνθήκης που δημοσιοποίησαν 103 εν αποστρατεία τούρκοι ναύαρχοι και ανώτατοι αξιωματικοί του πολεμικού τους ναυτικού και για την οποία άρχισαν και συλλήψεις. Οι ναύαρχοι με την επιστολή τους αντιτίθενται στον τυχοδιωκτισμό μιας τέτοιας κίνησης. Υπάρχουν κι άλλες ερμηνείες: η μάλλον αστεία ερμηνεία της κίνησης των αποστράτων ως φιλορωσική (επειδή με την παράκαμψη της Συνθήκης του Μοντρέ, οι ΗΠΑ θα μπορούν- αν το επιτρέπει η Τουρκία- να αναπτύξουν κανονικό στόλο στην Μαύρη Θάλασσα), και η θεωρία συνομωσίας που λέει ότι ο Ερντογάν έστησε τους ναυάρχους για να προχωρήσει σε νέες διώξεις. Είναι γελοίο, από την μία ανώτατοι αξιωματικοί που σ' όλη την καριέρα τους θήτευσαν σε σχολές και σε συνεργασία με το ΝΑΤΟ να εμφανίζονται ξαφνικά ως φιλορώσσοι, κι απ' την άλλη με τόση παράδοση πολιτικής ίντριγκας και παρέμβασης να πιάνονται κορόιδα έτσι εύκολα. Ούτε οι υπογράφοντες κατηγοριοποιούνται αυτόματα ως "κεμαλιστές" (άλλωστε ένας από τους υπογράφοντες είναι ο εμπνευστής του δόγματος της "Γαλάζιας Πατρίδας", Τζεμ Γκιουρντενίζ). Ο κεμαλισμός, ως ιδεολογία, διατρέχει, στον άλφα ή βήτα βαθμό, οριζόντια τα πολιτικά κόμματα της Τουρκίας. Εκφράζουν λοιπόν μερίδα της αστικής τάξης (υπήρχαν ανάλογες αντιρρήσεις και από πρέσβεις και διπλωμάτες) που θεωρεί ότι η Τουρκία, επί Ερντογάν, έχει ήδη κάνει ένα πολύ μεγάλο άνοιγμα (που έχει και οικονομικές επιπτώσεις) και θα κινδυνεύσει αν το επεκτείνει τόσο πολύ.