#37 Fake news και wrong news

 

Fake News και Wrong News

Του "Ιδεογράφου"

(Με τη συμβολή του Ντέμη και του Γιώργου)

Σήμερα, ένα πρωτοσέλιδο (ή άρθρο) σαν της παραπάνω καναδέζικης εφημερίδας "World" θα βαφτιζόταν fake news. Στην πραγματικότητα δεν είναι, διότι τα fake news έχουν δόλο. Είναι σκόπιμη παραπληροφόρηση με σκοπό τη δημιουργία εντυπώσεων που είτε βλάπτουν έναν αντίπαλο/ανταγωνιστή είτε ωφελούν κάποιον ή τον ίδιο που τα διαδίδει. Είναι, με άλλα λόγια, ψευδής δυσφήμιση/διαφήμιση. Σήμερα η δομή και τα εργαλεία που δίνουν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν συμβάλλει στην ευκολότερη διάδοσή τους, με την έννοια ότι έχει χαλαρώσει η αναζήτηση της αξιοπιστίας των πηγών, οι οποίες πολλές φορές χάνονται εντελώς στην αλυσίδα των "κοινοποιήσεων", σαν τις διαδρομές του μαύρου χρήματος στις οφ σορ εταιρίες. Αυτή η πραγματικότητα έχει κάνει τα fake news ένα σημαντικό προπαγανδιστικό εργαλείο για διάφορες πολιτικές δυνάμεις, κάποιες εκ των οποίων το χρησιμοποιούν και κατά κόρον, ειδικά οι ακροδεξιές. Οι οποίες έχουν παράδοση σε αυτό. 

Η τέχνη της διάδοσης ψευδών ειδήσεων έφτασε στο ζενίθ της την εποχή του Γ' Ράιχ, με χρήση των κλασικών ΜΜΕ, οπότε η προπαγάνδα τέτοιου είδους ήταν αδιάκοπη και καλά ενορχηστρωμένη. Πήρε την ονομασία Γκαιμπελισμός. Η ίδια η άνοδος του ναζιστικού κόμματος στην εξουσία συνοδεύτηκε από μια ψευδή είδηση: από την κατηγορία για εμπρησμό του Ράιχσταγκ στο Βούλγαρο πρόεδρο τότε της Κομμουνιστικής Διεθνούς Γιώργη Δημητρώφ. Ένα όμως από τα αριστουργήματα του Γιόζεφ Γκαίμπελς, και από τα πιο διαδεδομένα μέχρι σήμερα fake news της εποχής εκείνης, ήταν η Σφαγή στο δάσος Κατύν, δηλαδή η εκτέλεση είκοσι χιλιάδων Πολωνών στρατιωτικών (και ορισμένων δημάρχων, παπάδων, δασκάλων) από τις ναζιστικές δυνάμεις κατοχής στην περιοχή Κατύν (σήμερα στη Λευκορωσία). Η σφαγή αποδόθηκε απ' τον Γκαίμπελς στη NKVD και στους Εβραίους. Βγήκε στη δημοσιότητα την άνοιξη του 1943, μετά τη συντριβή της Βέρμαχτ στο Στάλινγκραντ, όταν δηλαδή είχε αρχίσει να διαφαίνεται ότι υπάρχουν σοβαρές πιθανότητες η Γερμανία να χάσει τον πόλεμο, σαν μια απέλπιδα προσπάθεια να σπάσει η συμμαχία Δύσης-ΕΣΣΔ, δεδομένου ότι η Αγγλία ήταν στενά συνδεδεμένη με την εξόριστη πολωνική κυβέρνηση και άρα θα επιδείκνυε ιδιαίτερη ευαισθησία στο ζήτημα που προέκυψε.  Οι Αμερικάνοι (και με μισή καρδιά οι Εγγλέζοι) απέρριψαν την είδηση ως δόλια και ανυπόστατη, όμως την χρησιμοποίησαν μετά, κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου. Η πολιτική ανάλυση του συμβάντος κατέρριπτε τον ισχυρισμό του Γκαίμπελς, ότι το κάνανε δηλαδή οι σοβιετικοί, όμως η προπαγάνδα του συνέχισε να αιωρείται για δεκαετίες. Μέχρι που ήρθε μια (αναμφίβολα πολιτικής σκοπιμότητας) παραδοχή του Μπαρίς Γιέλτσιν το 1992, οπότε το fake news έγινε επίσημη ιστορία. Αργότερα πάντως αποδείχτηκε ότι τα έγγραφα-φωτοτυπίες που συνόδεψαν την παραδοχή του Γιέλτσιν κατασκευάστηκαν τη δεκαετία του '50, στα πλαίσια των εσωκομματικών εκκαθαρίσεων στο ΚΚΣΕ για την σπίλωση της σταλινικής περιόδου, αλλά ήταν πια αργά. 

Όμως, σε άλλες περιπτώσεις, τα δημοσιεύματα που είναι ψευδή δεν έχουν πονηρό σκοπό. Γίνονται από προχειρότητα ή από σύγχυση ή από μη διασταύρωση πληροφοριών. Στο πρωτοσέλιδο της "Evening Sun" (έκτακτη έκδοση της ίδιας ημέρας της βύθισης του "Τιτανικού") αναφέρεται ότι κανείς δεν πνίγηκε στο ναυάγιο του δήθεν αβύθιστου υπερωκεάνιου. Η ιστορία έχει ως εξής: οι ρεπόρτερ από Αμερική και Αγγλία επικοινώνησαν με το "Καρπάθια" που διέσωσε ένα μέρος των ναυαγών και ο μαρκόνης του πλοίου τούς απαντούσε "όλοι είναι ασφαλείς, το πλοίο κατευθύνεται στο Χάλιφαξ του Καναδά". Κάποιοι θεώρησαν ότι το "Καρπάθια" περισυνέλεξε όλους τους ναυαγούς και κάποιοι άλλοι ότι ο μαρκόνης αναφερόταν στον "Τιτανικό" (!) και, σε συνδυασμό με τη φήμη περί αβύθιστου πλοίου που διέδιδε η εταιρία, έγραψαν τα λάθος πρωτοσέλιδα ("Titanic is now on her way to Halifax", γράφει η "World" παρακάτω). Βιάστηκαν και το αποτέλεσμα ήταν τραγικό. 

Ο αρχισυντάκτης μπορεί να την πατήσει και από τη σιγουριά του. Στις αμερικάνικες προεδρικές εκλογές του 1948 όλα τα γκάλλοπ έδειχναν ότι ο υποψήφιος και απερχόμενος πρόεδρος Χάρυ Τρούμαν θα έχανε από τον Ρεπουμπλικάνο αντίπαλό του Τόμας Ντιούι και με μεγάλη διαφορά: πάνω από 13%. Μια από τις μεγαλύτερες εφημερίδες της Αμερικής, η "Chicago Daily Tribune" κυκλοφόρησε έκτακτο πρωτοσέλιδο πριν ακόμα κλείσουν οι κάλπες, αναγγέλοντας την ήττα του Τρούμαν. Παρότι στα πρώτα αποτελέσματα αυτός είχε ήδη πάρει κεφάλι στην καταμέτρηση, η εφημερίδα επέμεινε να τυπώνει την έκτακτη είδηση, βασιζόμενη στα αποτελέσματα ορισμένων πολιτειών και σε εκτιμήσεις (ρεπουμπλικάνων) εκλογολόγων. Όμως δεν είχαν καταμετρηθεί κάποιες πολιτείες που ήταν και σημαντικές (Καλιφόρνια, Ιλλινόις) και έτσι το συγκεκριμένο φύλλο πέρασε στην ιστορία σαν συλλεκτικό. Ο Τρούμαν πόζαρε με αυτό περιχαρής. Εδώ μίλησε μάλλον ο ενθουσιασμός των φιλο-ρεπουμπλικάνων αρχισυντακτών που δεν άντεχαν φαίνεται τόσα χρόνια διακυβέρνησης των Δημοκρατικών (από το 1932). Δεν ήταν οι μόνοι: Tο μεγαλύτερο δίκτυο της χώρας NBC σχολίασε, συμβάλλοντας στο όλο κλίμα, το εξής:

“Mr. Truman is still ahead, but these are returns from a few cities. When the returns come in from the country the result will show Dewey winning overwhelmingly.” (ο κύριος Τρούμαν προηγείται ακόμα, αλλά αυτά είναι αποτελέσματα από λίγες πόλεις. Όταν τα αποτελέσματα έρθουν από την ενδοχώρα το αποτέλεσμα θα δείξει τον Ντιούι να νικάει με μεγάλη διαφορά)

Αλλά μέσα στο πρόγραμμα υπάρχει και η τσαπατσουλιά. Το 2009 ήταν να επισκεφτεί την Ελλάδα ο πρωθυπουργός της Τουρκίας Ταγίπ Ερντογκάν για συνάντηση με τον πρωθυπουργό τότε Κώστα Καραμανλή. Η συνάντηση ματαιώθηκε, όμως το "Βήμα" (και άλλες εφημερίδες) κυκλοφόρησε κανονικό "ρεπορτάζ" από τη συνάντηση (που δεν έγινε) διανθίζοντας το μάλιστα και με λεπτομέρειες: "Τα χαμόγελα δεν έκρυψαν την ψυχρότητα", "βεβαρυμένο κλίμα" και λοιπές τυποποιημένες σαχλαμάρες που επινόησε ο συντάκτης για να φανεί ότι παρακολούθησε. Στη Β' έκδοση της εφημερίδας το λάθος διορθώθηκε, όμως η ξεφτίλα ήταν τεράστια. Η εφημερίδα την επόμενη εβδομάδα έβγαλε ανακοίνωση με υπογραφή του διευθυντή:

 Πολλές εφημερίδες της περασμένης Κυριακής, με πρώτο «Το Βήμα», διέπραξαν μια μνημειώδη γκάφα. Στις πρώτες τουλάχιστον εκδόσεις τους, στα φύλλα δηλαδή που προορίζονται για περιοχές μακράν της πρωτευούσης, αναφέρονται στη δήθεν συνάντηση Καραμανλή - Ερντογάν, που βεβαίως δεν έγινε καθώς ο πρωθυπουργός της Τουρκίας ματαίωσε την τελευταία στιγμή την επίσκεψή του στην Αθήνα. 

[...]

Η γκάφα του «Βήματος» ήταν μεγαλύτερη καθώς δημοσιεύθηκε και «ρεπορτάζ» για το τι (θα) έλεγαν μεταξύ τους οι δύο πρωθυπουργοί. Δεν είναι παράδοξο να γράφεται προκαταβολικώς ένα κείμενο για τη συνάντηση ηγετών κρατών, καθώς οι ανεπίσημες αλλά έγκυρες πηγές (δηλ. κυβερνητικοί παράγοντες ή άτομα του επιτελείου των ηγετών, που δεν είναι βέβαια οι επίσημοι κυβερνητικοί κλπ. εκπρόσωποι) αφήνουν να διαρρέουν προς τους διαπιστευμένους δημοσιογράφους πληροφορίες για τη συνάντηση και τις εκατέρωθεν θέσεις. Συνήθως αρκετοί δημοσιογράφοι συντάσσουν βάσει αυτών των πληροφοριών τα κείμενά τους και τα παραδίδουν προς δημοσίευση προτού λήξει η συνάντηση...  

Το έξυπνο πουλί από τη μύτη πιάνεται...

Κάποιες φορές, αφορμή για ένα fake news είναι οι συνθήκες εργασίας στα μεγάλα ΜΜΕ που απαιτούν γρήγορα άρθρα και σταθερή παραγωγή τους, καθώς και ο ανταγωνισμός των δημοσιογράφων υπό την απειλή απόλυσης. Μια κραυγαλέα τέτοια περίπτωση είναι της αμερικανίδας δημοσιογράφου Τζάνετ Κουκ, η οποία το 1980 εφηύρε ένα "ρεπορτάζ" για την "Ουάσινγκτον Ποστ", το οποίο μάλιστα ήταν τόσο άρτιο που της χάρισε το βραβείο Πούλιτζερ την επόμενη χρονιά! Το ρεπορτάζ λεγόταν "Ο κόσμος του Τζίμμυ (Jimmy's world)"  και αφορούσε ένα οχτάχρονο παιδί των γκέττο της Ουάσινγκτον που είχε εθιστεί στην ηρωΐνη. Όσοι διάβασαν το άρθρο συγκλονίστηκαν. Αργότερα, ανθρωπιστικές οργανώσεις ζήτησαν πληροφορίες για το παιδί, ώστε να το βοηθήσουν, όμως η Κουκ αρνιόταν να αποκαλύψει ποιο ήταν και που ακριβώς έμενε. Όταν άρχισαν πια όλοι να υποψιάζονται ότι η ιστορία δεν υπάρχει, παρά είναι κατεβασμένη από το μυαλό της, τότε εκείνη το παραδέχτηκε και το απέδωσε στους σκληρούς ρυθμούς που απαιτούν οι κεντρικές εφημερίδες. Το Πούλιτζερ φυσικά αφαιρέθηκε, η Κουκ απολύθηκε, όμως ο Γκαμπριέλ Γκαρσία Μαρκές είπε με χιούμορ ότι μπορεί να μην άξιζε το Πούλιτζερ, όμως ένα Νόμπελ Λογοτεχνίας θα μπορούσε να το διεκδικήσει.