#33 "Ο Κοριολανός" και η ταξική πάλη

 "Ο Κοριολανός"

Η ταξική πάλη στην αρχαιότητα, με τα λόγια του Σαίξπηρ

Του «Ιδεογράφου»

Coriolanus, play by William Shakespeare (26 April 1564 – 23 April 1616).
Act 1 scene 1, Menenius Aggrippa addresses a company of
mutinous Roman citizens. Illustration by
Sir John Gilbert RA (21 July 1817 – 5 October 1897),
engraved by Dalziel

Το 494 πΧ στη δημοκρατία (ρεπούμπλικα) της Ρώμης οι πληβείοι στασίασαν εναντίον των πατρικίων, διότι δεν λάμβαναν μέρος σε όλες τις αποφάσεις και ιδιαίτερα στη συγκρότηση του δικαστικού σώματος. Αποσύρθηκαν έξω από την πόλη και ανακοίνωσαν ότι δεν θα ξαναδουλέψουν για τους πατρίκιους. Με άλλα λόγια, έκαναν απεργία. Τότε οι τελευταίοι έστειλαν τον (πατρίκιο) Μενένιο Αγρίππα να αγορεύσει. Αυτός τους είπε περίπου τα εξής: 

«Κάποτε στασίασαν τα μέλη του σώματος εναντίον της κοιλιάς που περίμενε τεμπέλικα το φαΐ. Και αποφάσισαν ότι ούτε τα χέρια θα έφερναν το φαγητό στο στόμα, ούτε το στόμα θα μασούσε. Μα ενώ πίστευαν ότι θα υποτάξουν το στομάχι, άρχισαν και τα ίδια να αδυνατίζουν. Γιατί το στομάχι δεν έστελνε πλέον τις θρεπτικές ουσίες πίσω σε αυτά. Και έτσι κατάλαβαν ότι δεν γίνεται χωρίς αυτό και ξανάγιναν φίλοι.»

 

Το παραπάνω ήταν ένα απόσπασμα του μεγάλου διαλόγου μεταξύ του Μενένιου Αγρίππα και των εκπροσώπων των πληβείων, ο οποίος μνημονεύεται και στον «Κοριολανό» του Σαίξπηρ. Αυτή είναι και η πρώτη σκηνή του διάσημου θεατρικού έργου. Το υπόλοιπο πραγματεύεται την μάχη για την εξουσία στη Ρώμη. Πρόκειται για μια εκπληκτική θεατρική δημιουργία που μας εισάγει στη διάρθρωση των πολιτικών ομάδων στη ρωμαϊκή δημοκρατία, στην ταξική πάλη της εποχής εκείνης, στην αφροδισιακή επίσης έλξη που ασκεί η εξουσία, αλλά και στην απαξίωση των δημοκρατικών διαδικασιών από την πλευρά της στρατιωτικής κάστας (που προσωποποιείται στον Κοριολανό).

 

Ο μύθος λέει ότι οι πληβείοι δέχτηκαν την λογική του Μενένιου Αγρίππα και γύρισαν στις δουλειές τους. Βέβαια λίγα χρόνια μετά η ρεπούμπλικα μεταρρυθμίστηκε προς όφελός τους, δηλαδή η διαμαρτυρία τους έπιασε τελικά τόπο. Παρόλο που στον «Κοριολανό» οι πληβείοι υποχώρησαν τότε, ανάμεσά τους (και αυτό κάνει ενδιαφέρον το συγκεκριμένο έργο) εκφράστηκε και η ριζοσπαστική άποψη. Επικεφαλής της διαμαρτυρίας στον «Κοριολανό» ήταν ο «Πολίτης Α». Γιατί ο Πολίτης Α δεν έχει όνομα; Διότι, προφανώς, ο συνομιλητής του Μενένιου Αγρίππα είναι ο (ανώνυμος) λαός. Όταν ο Μενένιος Αγρίππας τους είπε πως, με τον ξεσηκωμό τους, «ζητάνε το χαμό τους», ο Πολίτης Α' απαντάει:

«Δεν ισχύει, κύριε, αφού είμαστε από πριν χαμένοι» (Α, 1, 58). Θυμίζει τη γνωστή φράση του «Κομμουνιστικού Μανιφέστου» του Μαρξ, «οι προλετάριοι δεν έχουν να χάσουν τίποτα, παρά τις αλυσίδες τους". Ο Μαρξ είναι γνωστό άλλωστε ότι είχε μελετήσει το έργο του Σαίξπηρ.

Ο Μενένιος Αγρίππας ήταν ένας μεσολαβητής, αλλά ξεκάθαρα με τους πατρίκιους (που ήταν κι ο ίδιος άλλωστε). Το σημαντικό είναι άλλο: Η αντίληψη του Μενένιου Αγρίππα του «όλοι χρειάζονται», ακόμα κι αυτοί που μόνο τρώνε (τα «στομάχια») γιατί κάτι προσφέρουν σε ανταπόδοση (σήμερα θα έλεγε κανείς ότι «προσφέρουν» θέσεις εργασίας και μεροκάματα) , Σε εποχές πιο ιδεολογικοποιημένες, η αντίληψη αυτή υπήρξε ο πυρήνας τόσο της σοσιαλδημοκρατικής (σημερινής κεντρώας) ιδεολογίας- όσο και της φασιστικής, όπως αυτή διαμορφώθηκε μεσοπολεμικά. Άλλωστε ιστορικά και οι δυο εμφανίστηκαν ως ανάχωμα στο εργατικό κίνημα, ως ιδεολογίες ταξικής ειρήνευσης, η πρώτη από τους ίδιους τους κόλπους του εργατικού κινήματος, ενώ η δεύτερη από τα μικρομεσαία στρώματα, μέχρι να την ενστερνιστεί και το μεγάλο κεφάλαιο εκεί που ο φασισμός επικράτησε.  Είναι η αντίληψη που κυριάρχησε για αιώνες στην ανθρωπότητα. Και όσες επαναστάσεις γίνανε στην πάροδο των χρόνων αντικατέστησαν ουσιαστικά το παλιό στομάχι με ένα καινούργιο, στον ίδιο ρόλο, πιο σύγχρονο. Μέχρι τον 20ο αιώνα· που για πρώτη φορά σε πολλές χώρες, με πρώτη χρονικά τη Ρωσσία, άρχισαν να λειτουργούν οργανισμοί χωρίς ένα ξεχωριστό στομάχι, αλλά πολλά ενσωματωμένα. Πολλά στομάχια, σαν τα κοράλλια, όπως αναφέρει ο Μαρξ στο «Μισθός, Τιμή, Κέρδος». Ένα ζώο που είναι σύνολο πολλών αυτόνομων ζώων, που «το καθένα μόνο του είναι ισχνό και αδύναμο».  Για τη συγκεκριμένη σκηνή του «Κοριολανού» έκανε αναφορά κι ο Στάλιν, σε άρθρο του για τα 10 χρόνια της Οκτωβριανής Επανάστασης. 

"Η παλιά «θεωρία» ότι οι εκμεταλλευόμενοι δεν μπορούν να κάνουν χωρίς τους εκμεταλλευτές, όπως το κεφάλι και τα υπόλοιπα μέρη του σώματος δεν μπορούν να κάνουν χωρίς το στομάχι, δεν ανήκει αποκλειστικά στο Μενίνιο Αγρίππα, το γνωστό απ’ την αρχαία ιστορία ρωμαίο συγκλητικό. Η «θεωρία»  αυτή αποτελεί σήμερα τον ακρογωνιαίο λίθο της πολιτικής «φιλοσοφίας, της σοσιαλδημοκρατίας γενικά, της σοσιαλδημοκρατικής πολιτικής του συνασπισμού με την ιμπεριαλιστική αστική τάξη ειδικά. Η «θεωρία» αυτή, που προσέλαβε χαρακτήρα πρόληψης, αποτελεί σήμερα ένα από τα πιο σοβαρά εμπόδια στο δρόμο της επαναστατικοποίησης του προλεταριάτου των καπιταλιστικών χωρών. Ένα από τα σπουδαιότερα αποτελέσματα της Οχτωβριανής Επανάστασης είναι το γεγονός ότι κατάφερε θανάσιμο χτύπημα στην ψεύτικη αυτή «θεωρία»."

(Πηγή: ιστοσελίδα Katiousa) 

Ο εκφυλισμός των επαναστάσεων αυτών (το ένα «στομάχι» που αναδημιουργήθηκε) αναλύεται και θα συνεχίσει να αναλύεται, όμως υπάρχει ένα ειδικό συμπέρασμα που βγαίνει από αυτές: για πρώτη φορά η ανθρωπότητα επιχείρησε να λειτουργήσει οργανωμένα και σε μεγάλη έκταση με διαφορετικό τρόπο, χωρίς πληβείους και πατρίκιους. Η σύγχρονη αφήγηση, μετά την κατάρρευση του σοσιαλισμού, λέει πως επρόκειτο για μια ανωμαλία της ιστορίας. Δεν είναι καθόλου έτσι. Ήταν μια συμπύκνωση της ιστορίας, των αιτημάτων και αγώνων που προϋπήρξαν για χιλιάδες χρόνια και βρήκαν εφαρμογή όταν απέκτησαν μια συγκεκριμένη μορφή οργάνωσης.

Φυσικά η αξία του συγκεκριμένου θεατρικού έργου του Ουίλλιαμ Σαίξπηρ δεν εξαντλείται στη δυνατή πρώτη σκηνή. Σκιαγραφεί εκπληκτικά τον απότομο, αυστηρό, δωρικό χαρακτήρα του Κορολιανού. Ο Γάιος Μάρκιος, ο επονομαζόμενος Κοριολανός (αυτός που κυρίευσε την Κοριόλη των Βόλσκων), είναι ο φοβερός πρωταγωνιστής αυτού του εξαιρετικού θεατρικού έργου του Σαίξπηρ. Το οποίο είναι καθηλωτικό, γεμάτο ανατροπές, σε κάθε σκηνή.

Ο χαρισματικός στρατηγός της Ρώμης Κοριολανός μισεί τον λαό και ο λαός μισεί εκείνον. Αυτή είναι η ιστορία. Ο Σαίξπηρ λέει ότι και οι δυο πλευρές έχουν τα δίκια τους, με φόντο μια ταξική σύγκρουση για την εξουσία στη φρέσκια ρωμαΐκή δημοκρατία (ρεπούμπλικα) των αρχών του 5ου αιώνα πΧ. Πατρίκιοι-πληβείοι, με τη ζυγαριά της ισχύος να γέρνει στους πρώτους, με τους δεύτερους όμως να πετυχαίνουν μια σημαντική νίκη αρχικά: την εξορία του Κοριολανού, αυτού που η αλαζονεία του απειλεί ανοικτά τη δημοκρατία. Όλη η αρχαία ιστορία των πρώτων δημοκρατιών ήταν γεμάτη Κοριολανούς. Και ο Σαίξπηρ τον αναλύει εκπληκτικά. Δίνει δηλαδή μια εικόνα των στρατηλατών που εμφανίστηκαν στην ιστορία και το πως σκέπτονταν για τον κοινωνικό και πολιτικό περίγυρό τους.