Καρλ Γιουνγκ: Εισαγωγή

Carl Gustav Yung  «Ο μυστικιστής της Δύσης»

"Το εκκρεμές του νου πάλλεται μεταξύ λογικού και παραλόγου, όχι μεταξύ σωστού και λάθους".

Carl Gustav Yung  1875-1961. O Ελβετός ψυχίατρος ,μεγάλος διανοητής και μαθητής του πατέρα της ψυχανάλυσης, Σίγκμουντ Φρόυντ, ήταν ο άνθρωπος που με τη μακροχρόνια έρευνα και το τεράστιο συγγραφικό του έργο, άνοιξε τις πύλες του ασυνείδητου, εμπλουτίζοντας  την επιστημονική γνώση και φωτίζοντας πολλά, ως τότε αχαρτογράφητα ύδατα της ανθρώπινης ψυχής.  Όντας ξεχωριστά ευφυής και ανήσυχο πνεύμα, φτάνοντας σε μια βαθιά, γνωστική και διαισθητική αντίληψη των πραγμάτων, ήρθε σε ρήξη με το δάσκαλό του. Αυτή η απόσχιση ήταν που άνοιξε το δικό του προσωπικό δρόμο.

Είναι σημαντικό να συναντήσουμε και να γνωρίσουμε  αυτόν τον εκπληκτικό, γνήσιο και τολμηρό άνθρωπο που δεν παγιδεύτηκε πίσω από τις βιτρίνες και τις αυστηρά οριοθετημένες επιστημονικές ταμπέλες, άντλησε στοιχεία ακόμη και από την παραψυχολογία που σνόμπαραν οι υπόλοιποι, από την προσωπική του εμπειρία, από την Τέχνη και τα ενσωμάτωσε στη δική του επιστημονική θεωρία με απόλυτη τεκμηρίωση.

 Τίποτα δε χαρίστηκε στον Καρλ Γιουνγκ. Ο δρόμος της ζωής του, τα δύσκολα παιδικά χρόνια, η μοναχικότητα, η εσωστρέφεια, η εκ πεποιθήσεως περιθωριακή φυσιογνωμία του και τέλος, η μεγάλη διανοητική του δύναμη, τον οδήγησαν σε βαθιά, μακροχρόνια  επιστημονική και βιωματική μελέτη της ψυχοπαθολογίας  και στην πατρότητα του ρεύματος της Αναλυτικής Ψυχολογίας. Μέσα από τις δικές του ματαιώσεις και δυσκολίες, ανακάλυψε από πολύ μικρός την έννοια της νεύρωσης, την οποία μελέτησε διεξοδικά αργότερα μαζί με το δάσκαλό του Σίγκμουντ Φρόυντ, επισημαίνοντας ότι πρόκειται για αδυναμία διαχείρισης του άγχους που προκύπτει από τη σύγκρουση του Εγώ  (περιοχή της συνείδησης) με το Ασυνείδητο (απωθημένες, καταπιεσμένες επιθυμίες, ιδέες, συναισθήματα) και ότι είναι το καταφύγιο, η διέξοδος του συνειδητού για να αντιμετωπίσει αυτή τη σύγκρουση.

 Ένα πολύ σημαντικό εργαλείο για τη θεραπεία των νευρώσεων, είναι η μελέτη των ονείρων, αφού «το όνειρο είναι ο μαντατοφόρος του ασυνείδητου είναι μια μικρή, κρυμμένη πόρτα στο πιο βαθύ και ιερό σημείο της ψυχής, η οποία ανοίγει σε εκείνη την αρχέγονη νύχτα, που βρισκόταν η ψυχή πολύ πριν υπάρξει το συνειδητό «εγώ»".» Την άποψη του Φρόυντ «Το άτομο παλεύει για τον κορεσμό των παθών του και ανακόπτεται από τις ανασχετικές τάσεις της κοινωνίας. Η ανθρώπινη τάση για ηδονή προσκρούει στους φραγμούς της πραγματικότητας.» ο Γιουνγκ την επεκτείνει, την κατευθύνει αλλού, αρνούμενος τη μονοδιάστατη θεώρηση της παντοδυναμίας του ενστίκτου.

·         «Δείξτε μου έναν λογικό άνθρωπο και θα τον θεραπεύσω εγώ για εσάς.»

Ο Γιουνγκ δεν υπήρξε μονάχα ορθολογιστής. Για την ακρίβεια ήταν και μυστικιστής που τόνιζε σε πολλά σημεία της θεωρίας του και στα βιβλία του ότι ο άνθρωπος δε πρέπει να ταυτίζεται με τη λογική, γιατί δεν είναι, ούτε πρέπει να είναι και ούτε ποτέ θα είναι μόνο λογικός. Έλεγε πως ο λογικός πολιτισμός τραβάει αναγκαστικά στην άλογη εξαθλίωσή του. Μελετώντας τα γεγονότα του Α΄Παγκοσμίου πολέμου, του Μεγάλου  Πολέμου που κατέστρεψε χώρες και πολιτισμούς, ο Γιουνγκ είδε πως αυτές οι τρομερές καταστροφές έβαλαν τελεία και παύλα στην αισιοδοξία της ορθολογιστικής κουλτούρας. Εκεί ακριβώς ο Γιουνγκ λέει χαρακτηριστικά «Η άλογη μοίρα δε θέλει τη λογική των καλοπροαίρετων διανοούμενων, δεν ήθελε μονάχα να μεταχειριστεί τα στοιβαγμένα όπλα των στρατιωτών. Ήθελε κάτι πολύ περισσότερο από αυτό. Μια τεράστια φρενοβλαβική ερήμωση, έναν απαράμιλλο θάνατο των μαζών, για να μπορέσει ίσως η ανθρωπότητα να βγάλει το συμπέρασμα ότι με τη λογική πρόθεση, εξουσιάζουμε μόνο μια πλευρά της μοίρας.

   Ο Γιουγκ σχεδόν ζωγράφισε τον υπερβατικό και κακοτράχαλο δρόμο της αναζήτησης της αλήθειας.

«Εκείνο που χρειαζόμαστε, δεν είναι μόνο να γνωρίσουμε την αλήθεια αλλά να τη ζήσουμε. Δε βρίσκεται ποτέ μονάχη της. Είναι στενά συνδεδεμένη με την πλάνη  και ο ερευνητής πρέπει με μόχθο να την ανασύρει από το σωρό. Αυτή είναι η μοίρα του εραστή της αλήθειας, να μην μπορεί να την αδράξει ατόφια και να τη γευτεί καθαρή και αμόλυντη.»

Με τον Γιουνγκ αντισταθμίζεται η ορθολογική τάση του αιώνα μας.

Εμβάθυνε στους όρους "ατομικό" και "συλλογικό ασυνείδητο" διερεύνησε  το φαινόμενο της συγχρονικότητας, των συμπτώσεων ας το πούμε απλά, ισορροπώντας περίτεχνα ανάμεσα στον ορθολογισμό της επιστήμης, στη γοητεία του μεταφυσικού και στην εικαστική τέχνη, αφού απεικόνισε τις πολύχρονες σκοτεινές εμπειρίες του στο περίφημο "Κόκκινο βιβλίο",μια άγρια χαρτογράφηση της χαμένης ανθρώπινης ψυχής και ειδικότερα της δικής του. Ο Γιουνγκ ήταν καλλιτέχνης. Δε θα μπορούσε να μην είναι. Όταν ο Φρόυντ έλεγε πως η καλλιτεχνική ροπή ζωντανεύει από τις ασυνείδητες τάσεις, που διοχετεύονται στη συνειδητή ζωή, ζητώντας έκφραση και λυτρωμό», μεταξύ άλλων, σκιαγραφούσε το μαθητή του.

Η «Σκιά»

"Το να γνωρίσεις τη δική σου σκοτεινή πλευρά είναι ο καλύτερος τρόπος για να αντιμετωπίσεις τη σκοτεινή πλευρά των άλλων". 

  Ο Γιουνγκ υπήρξε μελετητής τόσο των ψυχολογικών, όσο και των παραψυχολογικών , απόκρυφων φαινομένων.

        Εισήγαγε τον όρο "σκιά" για να εξηγήσει τις αρνητικές προβολές που κάνουμε σε ανθρώπους, φυλές, λαούς, στην προσπάθειά του να φέρει στο φως τη σκοτεινή ανθρώπινη πλευρά και ερμηνεύσει το ρατσισμό, το ναζισμό και τα ολοκληρωτικά καθεστώτα. Πρόκειται για το τμήμα του ασυνείδητου που δεν υποψιαζόμαστε και που παραμένει εντελώς σκοτεινό. Για παράδειγμα μια ασθενής όταν έχασε τον πατέρα της, ήταν συνειδητά μέχρι θανάτου λυπημένη. Η «σκιά της» όμως γελούσε. Για τη στιγμή της σύγκρουσης με το ασυνείδητο, το αντίδοτο είναι η υπεύθυνη αυτοκριτική.

Η θεωρία του Γιουνγκ είναι συνυφασμένη με την έννοια της ενότητας, της θεώρησης του ανθρώπου ως μιας ψυχοσωματικής οντότητας, ενταγμένης μέσα σε ένα χωροχρονικό πλαίσιο ζωής, ιστορίας και κληρονομιάς, που δεν μπορεί να κατακερματιστεί για να μελετηθεί. Οι βασικοί άξονες της θεωρίας του είναι η αρχή της ψυχικής ολότητας και η αρχή της ψυχικής ενέργειας. Η ψυχή είναι ένας ολόκληρος κόσμος που διέπεται από τους δικούς του νόμους, τη δική του συγκρότηση και τα δικά του εκφραστικά μέσα. Λαμβάνοντας υπόψη τον «φυσικό» και τον «πολιτιστικό» άνθρωπο, επιδέχεται δύο ερμηνείες: Τη βιολογική και την πνευματική. Η ψυχολογία είναι πρακτική. Δεν ερευνά για να ερευνήσει αλλά για να προσφέρει βοήθεια.

Βασικά σημεία της διδασκαλίας του Carl Yung

·         Το ΕΓΩ, το συνειδητό, το οποίο ο Σίγκμουντ Φρόυντ εισήγαγε, βασιζόμενος ουσιαστικά στις θεωρίες του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη για το τριμερές της ψυχής και το οποίο συγκρατείται από τη σφαίρα της συνείδησης, για τον Γιουνγκ αποτελεί ένα δευτερεύον φαινόμενο, το οποίο είναι δομημένο πάνω στο ασυνείδητο. Λέει χαρακτηριστικά «Επιπλέει σαν νησί στον απέραντο ωκεανό του ασυνείδητου»

·         Το ατομικό ασυνείδητο περιλαμβάνει όλα όσα παραμερίστηκαν, καταπνίγηκαν και ξεχάστηκαν. Ιδέες, παραστάσεις, γεγονότα, συναισθήματα από την προσωπική ιστορία του κάθε ανθρώπου.

·         Εκτός από το ατομικό, υπάρχει και το συλλογικό ασυνείδητο, το οποίο εισήγαγε ο ίδιος ως έννοια. Το συλλογικό ασυνείδητο περιλαμβάνει την κοινή κληρονομιά της ανθρωπότητας και αποτελεί το θεμέλιο της κάθε ατομικής ψυχής. Είναι παλιότερο απ’ ό,τι η συνείδηση. Είναι το αρχέγονο στοιχείο, το απόθεμα των μύθων, των προτύπων, των προπατορικών εικόνων και ιδεών της ανθρωπότητας. Πρόκειται για τις κληροδοτημένες δυνατότητες της ανθρώπινης φαντασίας από τότε που υπάρχει ο άνθρωπος. Το γεγονός της κληροδότησης εξηγεί και το παράξενο φαινόμενο της επανάληψης ορισμένων μύθων και μοτίβων σε ολόκληρη τη γη.

·         Στο συλλογικό ασυνείδητο εδράζουν τα αρχέτυπα δηλαδή όλες οι τυπικές εκδηλώσεις της ανθρώπινης ζωής. Μοιάζουν με τους ιδρυτές μιας δυναστείας που κάνουν παιδιά κι εγγόνια χωρίς να χάσουν την αρχέγονη μορφή τους. Είναι αντανακλάσεις ενστικτωδών αντιδράσεων σε καταστάσεις της ζωής. Αυτοπροσωπογραφίες των ενστίκτων. Ψυχικές διαδικασίες που μεταμορφώνονται σε εικόνες και πρότυπα συμπεριφοράς. Ιδέες ριζωμένες στην ανθρώπινη εμπειρία που υπήρχαν a priori. Συγγενεύουν με τις «Ιδέες» του Πλάτωνα αλλά αυτές είναι πρότυπα τελειότητας με τη φωτεινή έννοια ενώ το αρχέτυπο του Γιουνγκ είναι διπολικό. Ενσαρκώνει τόσο τη σκοτεινή πλευρά όσο και το φως.

·         Ιδέα της τετραδικότητας: Ο Γιουνγκ μίλησε για τις 4 λειτουργίες της συνείδησης. Σε έναν κύκλο που συμβολίζει την ψυχική ολότητα, στα 4 σημεία του ορίζοντα, εδράζουν 4 λειτουργίες, που είναι παρούσες στην ιδιοσυγκρασία κάθε ατόμου. Η σκέψη (λειτουργία κατανόησης και προσαρμογής, λογική, γνωστικές διαδικασίες) το συναίσθημα (λειτουργία αντίληψης του κόσμου μέσα από την ευχάριστη ή δυσάρεστη αποδοχή/απόρριψή του), η αίσθηση (αντίληψη των πραγμάτων όπως είναι, παρακάμπτοντας το λόγο, κρίσεις που ούτε αξιολογούνται ούτε ερμηνεύονται) και διαίσθηση (αναδύεται μέσω της ικανότητας για μια ασυνείδητη εσωτερική αντίληψη των έμφυτων δυνατοτήτων των πραγμάτων). Στο μέσο άνθρωπο υπάρχει μόνο μία κυρίαρχη λειτουργία. Αν κυριαρχούσαν και οι τέσσερις, θα μιλούσαμε για έναν ολοκληρωμένο άνθρωπο με την ψυχική του ολότητα να βρίσκεται ολόκληρη στο φως.

·         Συνδυάζοντας τις 4 λειτουργίες με τους δύο βασικούς τύπους ανθρώπων (εσωστρεφή κι εξωστρεφή) μπορούμε σύμφωνα με τον Γιουνγκ να φτιάξουμε 8 κατηγορίες ανθρώπινων τύπων.

·         Περσόνα: Ο Γιουνγκ βάφτισε έτσι το λειτουργικό σύμπλεγμα που γεννιέται στον άνθρωπο για λόγους προσαρμογής και χάριν ευκολίας. Είναι μια σύμβαση ατόμου και κοινωνίας για το πώς θα πρέπει να φαίνεται ο άνθρωπος. Το προσωπείο με λίγα λόγια που όλοι χρησιμοποιούμε είναι μια σύμβαση των εξωτερικών απαιτήσεων και των εσωτερικών δομικών αναγκών και περιλαμβάνει ψυχικές ιδιότητες, στάσεις, συμπεριφορές, βάδισμα, ντύσιμο, έκφραση, μορφασμούς, χτένισμα κλπ δηλαδή εξωτερικά κι εσωτερικά στοιχεία. Όταν όμως κάποιος κρύβει τον πραγματικό του χαρακτήρα με ένα επίστρωμα επίπλαστο τότε η περσόνα γίνεται μηχανική. «Η μάσκα παγώνει και το άτομο μαραζώνει» Η ταύτιση με τίτλους και αξιώματα είναι πολύ ελκυστική γι’ αυτό και τόσοι άνθρωποι «δεν αντιπροσωπεύουν παρά την ευπρέπεια που τους δίνει η κοινωνία. Μάταια θα αναζητήσει κανείς κάποια προσωπικότητα πίσω από την εξωτερική κρούστα» Χαρακτήρισε μάλιστα την «Περσόνα» ως «αποτέλεσμα της ξαφνικής  επιβολής του Χριστιανισμού, πάνω σε έναν βάρβαρο βόρειο λαό»

Η διδασκαλία του δρ. Καρλ Γιουνγκ είναι αχανής. Τόσο βαθιά κι απέραντη που μοιάζει με το αχανές του ασυνείδητου. Η υπερβατικότητα και ο μυστικισμός του ξεφεύγουν από τα πρότυπα και τα χαρακτηριστικά της δυτικής επιστήμης. Δεν παρέμεινε στην δυτική ιατροκεντρική προσέγγιση παρά τράβηξε άλλους δρόμους, σκοτεινά μονοπάτια που ξεφεύγουν από την ορθολογιστική θεώρηση των πραγμάτων. Ο Γιουνγκ μας πείθει πως υπάρχουν πολύ περισσότερα από όσα βλέπουμε, παρατηρούμε, εξηγούμε κι ερμηνεύουμε, καθώς και για το ότι έχουμε τη δυνατότητα να τα ανακαλύψουμε. Γιατί εκείνο που κατευθύνει τις πράξεις μας είναι στην πραγματικότητα το Ασυνείδητο. Γιατί το Ασυνείδητο γνωρίζει…

Ο Χιλιανός διπλωμάτης και συγγραφέας Miguel Serrano γράφει  στο βιβλίο του «Μνήμες» όπου συναντιούνται δύο κορυφαίες προσωπικότητες της διανόησης, ο Καρλ Γιουνγκ και ο Έρμαν Έσσε, ότι   η φιλοσοφία του δρ. Γιουνγκ ότι ο άνθρωπος θα έπρεπε να ζει σύμφωνα με τη φύση του, να επικεντρωθεί στην αυτογνωσία του και να ζήσει σύμφωνα με την αλήθεια γύρω από τον εαυτό του. Για να δώσει μάλιστα έμφαση σε αυτήν την ιδέα του έκανε την εξής ερώτηση: «Τί γνώμη θα είχατε για μια φυτοφάγα τίγρη;»

         Ο Σερράνο περιγράφει με ζωηρές γραμμές τον άνθρωπο που συνάντησε στον επίλογο του βιβλίου του:

 «Ο Γιουνγκ χαμογέλασε κι ένα απόμακρο φως φάνηκε στα μάτια του… «Θα μπορούσα να σας πω πράγματα από τη δική σας ζωή που θα σας ξάφνιαζαν» Έσκυψε μπροστά και κάρφωσε τα μάτια του στα δικά μου. Στις σκιές του προχωρημένου απογεύματος, το σώμα του έμοιαζε να μεγαλώνει. Ένιωσα ξαφνικά ένα ρίγος κι μου φάνηκε σαν να άκουσα απόμακρες φωνές να έρχονται από αυτό το πανίσχυρο ον και να στροβιλίζονται γύρω μας σαν απόηχοι από τους περασμένους αιώνες»

«Ο Γιουνγκ μέχρι την τελευταία του στιγμή έμοιαζε να ερευνά. Ίσως να ακολουθούσε το δρόμο του Μάγου που σε αντίθεση με εκείνον του Αγίου δε λαχταρά την ένωση με το Θεό αλλά προτιμά την αιώνια λεωφόρο, μαζί με όλη την έλλειψη ευτυχίας που τη χαρακτηρίζει»

Παραφράζοντάς λίγο τον επίλογο του βιβλίου του, θα πω ότι κάθε άνθρωπος, έτσι και ο Γιουνγκ, μπορεί στη ζωή του να επιλέξει έναν από τους δύο δρόμους: Ή το δρόμο του ήρωα, που θα βγει στο στίβο της ζωής, θα κοινωνικοποιηθεί, θα συνδιαλλαγεί, θα παλέψει, θα αγωνιστεί, θα διεκδικήσει ή το δρόμο του σοφού που θα απομονωθεί, θα βυθιστεί στην εσωτερική του μοναχική πορεία και θα φωτίσει με την πνευματικότητά του τον κόσμο. Ο πρώτος είναι ο δρόμος της δύναμης. Ο δεύτερος είναι ο δρόμος της σοφίας. Λένε πως η σοφία σκοτώνει τη δύναμη και το αντίθετο. Η σοφία του Καρλ Γιουνγκ είχε τεράστια δύναμη κι έχω την αίσθηση πως τα συνδύασε και τα δύο.

       Τελειώνοντας αυτό το μικρό αφιέρωμα στον πατέρα της Αναλυτικής Ψυχολογίας, αξίζει να παραθέσουμε ένα απόσπασμα από το λόγο του, το οποίο αντικατοπτρίζει την ιδιοσυγκρασία του, τον ηθικό του κώδικα  και τις βαθύτατα αγνές προθέσεις του ως επιστήμονα και ως ανθρώπου:

"Όποιος θέλει να γνωρίσει την ανθρώπινη ψυχή, να αποχαιρετήσει τις μελέτες του και να περιπλανηθεί στον κόσμο με ανοικτή καρδιά. Στη φρίκη των φυλακών, στα ψυχιατρικά άσυλα και τα νοσοκομεία, στις σκοτεινές ταβέρνες των προαστίων, στα πορνεία και τα χαρτοπαικτικά καταγώγια, στα κοσμικά σαλόνια, στο χρηματιστήριο, στις σοσιαλιστικές συγκεντρώσεις, στις εκκλησίες, μέσα από την αγάπη και το μίσος, την εμπειρία των παθών κάθε μορφής στο δικό του σώμα, θα δρέψει πλουσιότερες σοδειές γνώσης από αυτές που μπορούν να του προσφέρουν τα βιβλία και θα γνωρίσει πώς να συμπεριφέρεται ως γιατρός στον ασθενή, με αληθινή γνώση της ανθρώπινης ψυχής"  

                                                              Σίβυλλα

Βιβλιογραφία:

·         Καρλ Γιουγκ «Η ψυχολογία του ασυνείδητου» Εισαγωγή/Μετάφραση: Κώστα Νικολάου Εκδ. Αθήνα 1968

·         Jolande Jacobi: «Βασικές αρχές της ψυχολογίας του C.G. Yung»       Εκδ. Ιάμβλιχος

·         Miguel Serrano: « Herman Hesse Carl Yung: Μνήμες» Εκδ. Ιάμβλιχος

Επόμενο: 

Καρλ Γιουγκ: Η πάλη με τη «σκιά» μας