Καρλ Γιουγκ: Η πάλη με τη «σκιά» μας

Καρλ Γιουγκ: Η πάλη με τη «σκιά» μας

    Ο Καρλ Γιουνγκ ο εισηγητής του συλλογικού ασυνείδητου μας κάνει να επαναδιαπραγματευτούμε με τον εαυτό μας και να αξιολογήσουμε εκ νέου τη σημασία του συνειδητού και μη συνειδητού κομματιού μας. Το ΕΓΩ είναι ένα μικρό συγκριτικά, σύνολο νοητικών κατασκευασμάτων, το οποίο αναδύεται πάνω από τον ωκεανό του ασυνείδητου. Χωρίς το ασυνείδητο, το ΕΓΩ απλά καταρρέει. Όπως λέει χαρακτηριστικά «Το ασυνείδητο είναι η αιώνια μητέρα του συνειδητού» Το «φιλοσοφικό αίνιγμα» δεν μπορούμε να το λύσουμε μόνο με τον καθαρό λόγο. Πρέπει να λογαριάσουμε την τεράστια δυναμική της άλογης, ασυνείδητης ψυχής.

Ο πατέρας της αναλυτικής ψυχολογίας, εισχωρώντας στα απρόσωπα βάθη του ατομικού και συλλογικού ασυνείδητου, μας φέρνει αντιμέτωπους με έναν νέο όρο που δίνει όνομα και περιεχόμενο σε όλα όσα απωθούμε, καλύπτουμε, κουκουλώνουμε γιατί δεν τα αντέχουμε, γιατί δεν μπορούμε να τα διαχειριστούμε και γιατί μας δυσκολεύουν στην προσπάθειά μας για απόκτηση ψυχικής ισορροπίας. Στην Ψυχολογία του ασυνείδητου και στα επόμενα βιβλία του, ο όρος αυτός είναι πάντα παρών. Πρόκειται για τη «Σκιά».

 Ο Γιουνγκ το 1945 έδωσε για τη "σκιά" τον ορισμό ότι είναι αυτό που κάθε άνθρωπος εύχεται στον εαυτό του να μην είναι. Η "σκιά" μπορεί να εκφραστεί ως το αρνητικό μέρος της προσωπικότητας μας, είναι το σύνολο των πλευρών που θα θέλαμε να φύγουν από πάνω μας, οι αδυναμίες μας.

« Η σκιά είναι εκείνη η κρυμμένη, απωθημένη, στο μεγαλύτερο μέρος της κατώτερη, ένοχη προσωπικότητα, της οποίας οι έσχατες διακλαδώσεις φθάνουν πίσω από το ατομικό, στο συλλογικό ασυνείδητο, στα βάθη της ιστορίας της πανανθρώπινης ψυχής.»  Είναι ό,τι το υποκείμενο, ο άνθρωπος αρνείται να αναγνωρίσει. Αντιπροσωπεύει τάσεις ασύμβατες με το συνειδητό και λειτουργεί αντισταθμιστικά με αυτό.

Ωστόσο δεν πρέπει να δαιμονοποιούμε τη «σκιά», αλλά ούτε και να μπούμε στη διαδικασία του διαχωρισμού: Καλό-Κακό. Πολλοί μελετητές του Γιουνγκ και πολλοί σχολιαστές στο χάος των πληροφοριών του διαδικτύου, προσπάθησαν να το κάνουν και να επεκτείνουν τον ορισμό του Ελβετού ψυχιάτρου, διακινδυνεύοντας να καταλήξουν σε υποκειμενικές και μη έγκυρες ερμηνείες.  Παρόλο που εξ ορισμού είναι σκοτεινή, άρα εμπεριέχει όλα εκείνα τα στοιχεία που θέλουμε να διώξουμε, η αναγνώρισή της και η αποδοχή της από τον άνθρωπο, όπως θα δούμε παρακάτω, μπορεί να αξιοποιηθεί και να μετατραπεί σε γνώση, φως και δημιουργικότητα. Η σκιά είναι ένα εμπόδιο που ευνοεί την ανισορροπία αλλά την ίδια στιγμή ένας πολύτιμος βοηθός, η αναγνώριση του οποίου οδηγεί σε ψυχική ισορροπία. Ο τρόπος λειτουργίας της σκιάς είναι συνυφασμένος με το επίπεδο συνειδητότητας του ατόμου και η απόκτηση συνειδητότητας είναι μια  καθαρά προσωπική, εσωτερική, πνευματική πορεία.

Η «Σκιά» που προβάλλεται

Το πρώτο που αντιμετωπίζει κανείς όταν έρθει σε επαφή  συνειδητή με το βαθύτερο εαυτό του είναι η δική του ανομολόγητη πλευρά, η «σκιά» του. Όσο ο άνθρωπος δεν παραδέχεται την ύπαρξή της στον ίδιο του τον εαυτό πρωτίστως, τόσο η «σκιά» απαιτεί αναγνώριση. Σε αυτήν τη διαδικασία, βρίσκει πλάγιο τρόπο να τραβήξει την προσοχή του ατόμου και να γίνει ορατή ως κομμάτι της ύπαρξής του. Ο πλάγιος τρόπος δεν είναι τίποτα άλλο από το μηχανισμό της προβολής.

Ο μηχανισμός της προβολής είναι ασυνείδητος. Λαμβάνει χώρα μια διαδικασία απόδοσης στους συνανθρώπους, όλων των αρνητικών χαρακτηριστικών και ιδιοτήτων που το άτομο δεν μπορεί να αποδεχτεί και να διαχειριστεί. Έτσι ξεκινάει ένας  εξοντωτικός πόλεμος ενάντιά τους. Στοιχεία-δεν αναφερόμαστε σε όλα τα στοιχεία- που αποστρεφόμαστε και πολεμούμε φανατικά είναι νοσηρά κομμάτια του εαυτού μας που δεν μπορούμε ούτε να τα «χωρέσουμε» και κατά συνέπεια ούτε να τα «συγχωρέσουμε» συνειδητά.  Αυτός ο σκληρός πόλεμος αντί να γίνει σε εσωτερικό επίπεδο, μετατρέπεται σε εξωτερική πολεμική σύρραξη.

Το πρώτο μη συνειδητό κομμάτι του ανθρώπου είναι το ατομικό ασυνείδητο και το δεύτερο, ακόμη πιο βαθιά είναι το πανανθρώπινο συλλογικό ασυνείδητο. Η «σκιά» βρίσκεται στο μεταίχμιο, ανάμεσα σε αυτά τα δύο, γι’ αυτό και ο αγώνας να γίνει ορατή είναι δύσκολος και οδυνηρός. Κατά τη διαδικασία της προβολής, αποδίδονται τα απωθημένα, αρνητικά χαρακτηριστικά του στους άλλους, τόσο από την ατομική, όσο και από τη συλλογική, πανανθρώπινη ψυχή. Η συλλογική ψυχή ωστόσο δεν περιλαμβάνει μόνο αρνητικά χαρακτηριστικά, πρωτόγονες και καταστρεπτικές δυνάμεις. Κλείνει μέσα της και κάθε είδους δημιουργικό, θεραπευτικό και πνευματικό σπέρμα. Δυστυχώς όμως τα θετικά στοιχεία κινδυνεύουν να καταστραφούν από τις αντίθετες ατομικές και συλλογικές δυνάμεις, αν ο άνθρωπος δεν κάνει την πορεία της  εξατομίκευσης, δηλαδή τη συνειδητή μέσω εμβάθυνσης και κατανόησης προσπάθεια να αναγνωρίσει τα καταστρεπτικά σπέρματα μέσα του -κι αν είναι δύσκολο να το επιτύχει με τα ατομικά, πόσο μάλλον με τα συλλογικά χαρακτηριστικά- να τα αποδεχτεί, να τα  επεξεργαστεί και τέλος να τα μετουσιώσει σε θετική, δημιουργική δύναμη.

Ο άνθρωπος βάλλεται από τα εξωτερικά ερεθίσματα, τη συναισθηματική πίεση, τους ραγδαίους ρυθμούς εξέλιξης των γεγονότων και δε βρίσκει ποιοτικό χρόνο να ξεκινήσει μια τέτοια διαδικασία. Η διαδικασία αυτή είναι διαλογιστική. Προϋποθέτει ησυχία, νηφαλιότητα, αυτοσυγκέντρωση, ενδοσκόπηση ούτως ώστε να μπορέσει να ενεργοποιηθεί μια διαλεκτική αντιπαράθεσης προς τον ίδιο τον εαυτό. Η διαδικασία αυτή είναι υπερβατική, αφού για να μπορέσει να επιτευχθεί η δυνατότητα διεύρυνσης της εσωτερικής όρασης σε ένα καινούργιο και μέχρι χθες άγνωστο πεδίο σκέψεων, συναισθημάτων, πεποιθήσεων, μύθων, πράξεων του ατομικού και συλλογικού ασυνείδητου, βασική προϋπόθεση είναι  η διασκόρπιση-διάλυση των εμποδίων που το ΕΓΩ-Συνειδητό συγκεντρώνει μέσα του όπως εγωκεντρισμός, επιθυμίες, φόβοι, ανασφάλειες, τάση για επιβολή και κυριαρχία, ώστε να προχωρήσει στη θέαση ενός βαθύτερου συνειδησιακού επιπέδου.

Πολύ σημαντικό στάδιο της πάλης με τη «σκιά» είναι ο τρόμος μπροστά στις ανομολόγητες σκοτεινές και καταστρεπτικές δυνάμεις. Τις περισσότερες φορές το άτομο διστάζει να αναλάβει το βάρος της ευθύνης του απέναντι σε αυτό το κομμάτι και αναφωνεί «Όχι αυτό δεν είναι δικό μου, δε με αφορά, εγώ είμαι καλός, στοργικός, ανθρώπινος». Τα εγωϊκά εμπόδια, οι εγωϊκοί «αντικρουστήρες», ας τους πούμε, του συνειδητού δεν τον αφήνουν να αναγνωρίσει πόσο μάλλον να αποδεχθεί αυτή του την πλευρά.

Η αλήθεια πίσω από τους μύθους και οι δύο κόσμοι του ασυνείδητου.

Αν όμως ο άνθρωπος καταφέρει να μην οπισθοχωρήσει μπροστά στο φόβο, όχι μόνο θα εξημερώσει τις καταστρεπτικές δυνάμεις και θα τις εκπολιτίσει αλλά καθώς θα προχωρά στα βαθύτερα στρώματα μέσα του, θα έρθει σε επαφή με έναν κόσμο «αγγελικό» που ξεπερνά και την πιο τολμηρή φαντασία. Τα ανήμερα θηρία της πρωτόγονης ζούγκλας που πρωτοσυναντά κάποιος στην εξερεύνησή του, σχηματίζουν έναν «προστατευτικό» όσο και «απαγορευτικό» κλοιό γύρω από τον βαθύτερο αγγελικό κόσμο. Αυτή η εικόνα δεν είναι τυχαίο που έχει αποτυπωθεί στους μύθους και στα παραμύθια, όπου ο ήρωας ξεκινάει να βρει έναν χαμένο θησαυρό αλλά πρέπει να περάσει από πολλά εμπόδια, για να φτάσει στον τελικό προορισμό. Συχνά αντί για το θησαυρό συναντούμε μια βασιλοπούλα που βρίσκεται υπό τη δαιμονική επίδραση κάποιας κακιάς μάγισσας και που περιμένει το βασιλόπουλο να την ελευθερώσει. Ο Γιουγκ ασχολήθηκε διεξοδικά με το συμβολισμό των διεθνών μύθων και παραμυθιών. 

Το «Ταυτόν»

Αν ο άνθρωπος προχωρήσει πιο βαθιά θα συναντήσει την Πρώτη Αιτία των πάντων, την Πηγή που ο Γιουγκ ονόμασε Self. Η απόδοσή του στα ελληνικά δεν είναι «εαυτός» όπως θα περιμέναμε. Μια όχι τόσο καλή απόδοση είναι το «Ταυτόν» που είναι το σημείο εκείνο που συναντά ο άνθρωπος όταν περάσει το πλέγμα των προσωπικών περιεχομένων του, αφομοιώσει τις αρνητικές συλλογικές δυνάμεις, περάσει στις αγγελικές συλλογικές δυνάμεις και οι δύο τελευταίες ταυτιστούν μέσα του. Τότε ο άνθρωπος μεταμορφώνεται τέλεια. Τότε χάνεται και η δυαδικότητα  ανάμεσα στο υποκειμενικό Εγώ και στο αντικειμενικό Ταυτό κι επιτυγχάνεται η ενότητα. Το Self του Γιουγκ θα μπορούσε να αποδοθεί με τη λέξη «Θεός» με την έννοια της φιλοσοφικής αναζήτησης της πρώτης αρχής και ανεξάρτητα από θρησκευτικές θεωρήσεις. Θα μπορούσε να είναι μια ενέργεια στο σύμπαν  ή ακόμη ο ίδιος ο Άνθρωπος που τελειοποιείται και ανακαλύπτει το Απόλυτο μέσα του. Ο Γιουγκ θεωρούσε απαραίτητη αυτήν την αναζήτηση. Η αγωνιώδης αναζήτηση του Θεού-Απόλυτου από τον άνθρωπο έρχεται στον αντίποδα της οδυνηρής μάχης με τη «Σκιά».

Τα μηνύματα της Σκιάς

Η απουσία πάλης με τη «Σκιά» μας , θα μπορούσε να περιγραφεί ως απουσία συνειδητότητας. Η συνειδητότητα, η συνεχής επαφή με τον εαυτό, η πνευματικότητα, η καλλιέργεια είναι τα όπλα μας σε αυτήν την πάλη. Το να είμαστε σε επαφή με το συναίσθημα, τις αυθόρμητες αντιδράσεις μας στο πλαίσιο ερέθισμα- αντίδραση, όσο μπορούμε συχνότερα σημαίνει επαφή με το ΕΔΩ ΚΑΙ ΤΩΡΑ, καθώς και με αυτό που υποβόσκει, που ελλοχεύει, που παραμονεύει. Επαφή με όσα βρίσκονται πάνω και όσα βρίσκονται κάτω από το τραπέζι. Είναι το κατώφλι, η πύλη για μια βαθύτερη εξερεύνηση και μια συνάντηση με τα σκοτεινά άδυτα και τα αχαρτογράφητα ύδατα του εαυτού μας.

Η «Σκιά» μας συχνά μας υπενθυμίζει την παρουσία της μέσα από τα όνειρα. Τα όνειρα είναι προηθικά. Σε αυτά βιώνουμε αρχετυπικές καταστάσεις, προυπάρχουσες, στις οποίες δεν υπάρχει καλό και κακό. Το όνειρο ζωντανεύει από τις ασυνείδητες τάσεις που διοχετεύονται στη συνειδητή ζωή, ζητώντας έκφραση και λυτρωμό. Συχνά χαρακτηρίζουμε τα όνειρά μας τρελά και παράλογα όπως για παράδειγμα να δολοφονούμε τη μάνα, τον πατέρα, το σύζυγο και να πανηγυρίζουμε κι όταν ξυπνάμε μας λούζει κρύος ιδρώτας και μας τυλίγουν οι τύψεις. Το συνειδητό μας κομμάτι φοβάται, θρηνεί, πενθεί και η σκιά μας ξεκαρδίζεται στα γέλια, φανερώνοντάς μας πλευρές χαιρέκακες, αδιανόητες για το συνειδητό εαυτό μας, γεμίζοντάς μας με φόβο, ντροπή, αυτολύπηση.

Η «Σκιά» ότι και να κάνουμε, είναι πάντα παρούσα κι ένας ακόμη τρόπος που βρίσκει για να κάνει αισθητή την ύπαρξή της είναι η νεύρωση.* Η νεύρωση είναι η αντίδραση του συνειδητού για να αντιμετωπίσει τη σύγκρουση με το ασυνείδητο. Στη νεύρωση κυριαρχούν δύο αυστηρά αντίθετες τάσεις εκ των οποίων η μία είναι ασυνείδητη. Είναι προϊόν σύγκρουσης ενός προσωπικού κι ενός υπερπροσωπικού- ασυνείδητου στοιχείου που φανερώνεται στα άτομα αλλά εκφράζει και τη σύγκρουση όλης της ανθρωπότητας. Η νεύρωση είναι με λίγα λόγια η σύγκρουση του συνειδητού εαυτού μας με τη «Σκιά» μας κι έρχεται πάντα τη στιγμή που ένα ορισμένο πρόβλημα παραμερίζεται ή απωθείται. Σε αυτή τη σύγκρουση όσο το συνειδητό κομμάτι κρατάει τα ηνία, ο άνθρωπος ισορροπεί. Όταν όμως κυριαρχήσει η «Σκιά» τότε η νεύρωση γίνεται ψύχωση** που σημαίνει αποδόμηση του ψυχικού κόσμου με τις γνωστές καταστροφικές συνέπειες. Η νεύρωση είναι ένα καμπανάκι που χτυπάει για μια σύγκρουση που βρίσκεται σε εξέλιξη και που ψάχνει απεγνωσμένα λύση. Το νευρωτικό σύμπτωμα είναι μια επιθυμία για εκπλήρωση απωθημένων επιθυμιών που θα προσέκρουαν στους ηθικούς φραγμούς, αν γίνονταν συνειδητές. Οι ψυχαναλυτές λένε ότι αν εκδηλώσεις ένα σύμπτωμα, πρέπει να κεράσεις τους φίλους σου και να κάνεις γιορτή, γιατί σου δίνεται η ευκαιρία να αποκαλύψεις και θεραπεύσεις τη νόσο που υπάρχει πίσω και κάτω από αυτό και υποδηλώνει τον εσωτερικό πόλεμο.

« Η τάξη μας θα ήταν τέλεια αν οι άνθρωποι μετέφεραν στον εαυτό τους, την τάση τους για πόλεμο»

Ο στόχος δεν είναι ο άνθρωπος να εξαλείψει τη «σκιά» του παρά να τη δει και να την αποδεχτεί. Να συμφιλιωθεί με όλα τα κομμάτια του εαυτού του. Η αυτογνωσία και η αποδοχή όλων των διαφορετικών κομματιών μας μας οδηγούν στη συγκρότηση και στην αυτοεκτίμηση. Μέσω της εξατομίκευσης, της αδιάκοπης διαλεκτικής με τον εαυτό και της πνευματικής καλλιέργειας, μπορούμε να αναγνωρίσουμε ο καθένας τη δική του «σκιά».  Ο Γιουνγκ μας λέει ότι αν αυτό συμβεί, τότε θα είμαστε σε θέση να ξεκινήσουμε έναν ελπιδοφόρο αγώνα ενάντια στην τάση μας για κυριαρχία. Η εσωτερική σύγκρουση-πάλη με τη «σκιά» για τον Γιουνγκ δεν είναι μόνο αναπόφευκτη αλλά και επιβεβλημένη. Ο κόσμος των «σκιών» είναι αναπόδραστος.

Βαδίζοντας προς το Ταυτόν, ο άνθρωπος βιώνει μια εκπληκτική διεύρυνση της συνείδησης, που εκδηλώνεται συμβολικά ως «ιερός γάμος». Φτάνει δηλαδή στην ενότητα και η «Σκιά» μένει πίσω. Όσο ο άνθρωπος προχωράει προς το φως, το σκοτάδι υποχωρεί.

 Η ασυμφωνία με τον ίδιο μας τον εαυτό είναι γνώρισμα του πολιτισμένου ανθρώπου. Ο νευρωτικός άνθρωπος (στο δυτικό πολιτισμό όλοι είμαστε νευρωτικοί) βρίσκεται σε διαρκή διαφωνία με τον εαυτό του, γιατί δεν καταφέρνει να αδελφώσει μέσα του τη φύση με τον πολιτισμό. Το πολύ «ζώο» (μιλώντας για τα ένστικτα και όχι για τα ζώα) καταστρέφει τον πολιτισμό, αλλά και ο πολύς πολιτισμός δημιουργεί άρρωστα ζώα». Το ζητούμενο είναι η ισορροπία ανάμεσα στις αντίθετες και συνεχώς αντικρουόμενες δυνάμεις.

« Όταν ο άνθρωπος νιώθει περίεργες δυνάμεις να κινούνται μέσα του πρέπει να καταλάβει ότι καλείται. Από ποιόν; Από τον ασυνείδητο εαυτό του. Και τί καλείται να κάνει; Να κάνει συνειδητό αυτό που τον καλεί.»

Αντίθετα με άλλες σχολές, ο Γιουνγκ ποτέ δεν οραματίστηκε την απουσία συγκρούσεων ως επιθυμητή πορεία της ανθρώπινης συνειδητότητας. Με τη σύγκρουση της θέλησης και της αντιθέλησης, του ναι και του όχι, της κατάφασης και της άρνησης και με τη λύση αυτών των συγκρούσεων, μέσα από τις αποφάσεις στον κόσμο της δράσης, αποκαλύπτεται ο Ανώτερος Εαυτός. Αυτή η Αποκάλυψη είναι συγκλονιστική όσο και τρομακτική. Δεν είναι τυχαίο που πολεμήθηκε από πολλές πολιτικές παρατάξεις και κυρίως από τους Ναζί που κατ' εξακολούθηση έκαιγαν τα βιβλία του.

                                                                         Σίβυλλα

*Νεύρωση: Διαταραχή συμπεριφοράς λόγω αδυναμίας διαχείρισης του άγχους που προκύπτει από τις εσωτερικές , ενδοψυχικές συγκρούσεις.

**Ψύχωση: Κατηγορία ψυχιατρικών νόσων που συνίσταται σε διαταραχές νόησης, αντίληψης, συναισθήματος και απώλεια της επαφής με την πραγματικότητα.

Βιβλιογραφία:

·         Carl Yung: « Η ψυχολογία του ασυνείδητου» Αθήνα 1968

·         Carl Yung: «Το αρχέτυπο του ολοκληρωτισμού» Αθήνα 1972

·         Stephan A. Hoeller : «Ο γνωστικός Γιουνγκ και οι επτά ομιλίες προς τους νεκρούς» Εκδ. Κυβέλη

Προηγούμενο: 

«Ο μυστικιστής της Δύσης»

Επόμενο: 
«Το αρχέτυπο του ολοκληρωτισμού και το παράδειγμα τηςναζιστικής Γερμανίας»